Sudandakı müharibə və onun faciəvi fəsadları
Sudan son iki ildir dəhşətli müharibənin qoynunda yanır. Ölkəni 30 il idarə edən və 2019-cu ildə hərbi çevrilişlə devrilən Əl-Bəşir rejimindən sonra siyasi sabitlik pozuldu. Hakimiyyət uğrunda mübarizə General Əbdülfəttah əl-Bürhanın rəhbərlik etdiyi ordu (SAF) ilə Məhəmməd Həmdən Daqalonun komandanlığı altındakı, 17 müxtəlif millətdən döyüşçüləri birləşdirən Sürətli Dəstək Qüvvələri (SDQ) arasında genişmiqyaslı silahlı qarşıdurmaya çevrildi. SDQ qüvvələrinin əksəriyyətini Liviyalı çevrilişçi General Xəlifə Həftərə bağlı döyüşçülər təşkil edir. Bu qüvvələr Darfurun paytaxtı Əl-Faşiri işğal edərkən amansız qətliamlar törətdilər. Sudandakı müharibə nəticəsində iki il ərzində 150 min dinc sakin həyatını itirib, 14 milyon insan evlərindən didərgin düşüb.
BAƏ‘nin Münaqişədəki Rolu və Qızıl Marağı
Bir çox mənbəyə görə, 15 iyul çevriliş cəhdinin maliyyəçisi kimi adı hallanan və Gülən Təşkilatının (FETÖ) üzvlərinə 3 milyard dollar pul köçürməsi iddia edilən Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BAƏ) Sudandakı son çevrilişin də əsas təşəbbüskarıdır. Hətta o dövrdə Türkiyə prezidenti Körfəz ölkələrindən bəzilərinin çevriliş cəhdinə sevindiyini açıq şəkildə bildirmişdi. BAƏ hökuməti, SDQ milislərinə Somali və Liviya üzərindən dronlar, tank əleyhinə raketlər və digər hərbi sursat göndərir. Eyni zamanda, SDQ-nin komandanlıq heyəti Dubaydakı dəbdəbəli villalarda yerləşdirilir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hesabatlarına əsasən, dinc sakinlərin qətliamlarında istifadə olunan silahların əksəriyyəti BAƏ mənşəlidir. Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin əsas maraqlarından biri Darfurdakı zəngin qızıl mədənləridir. Sudan 533 tonla Afrikanın üçüncü ən böyük qızıl ehtiyatlarına malikdir və ümumi potensialının 1100 tona çatdığı təxmin edilir. Keçən il ölkədə 64 ton qızıl hasil edilmişdi. BAƏ vətəndaş müharibəsini alovlandıraraq Sudanın qızılını həm satın alır, həm də SDQ-nin əli ilə talan edir. 2022-ci ildə Afrikadan qaçırılan qızılın həcmi 435 tona çatmışdı ki, bu qızılın 90 faizinin son ünvanı BAƏ bankları idi.
Türkiyənin Sudan siyasəti: İdeoloji Bağlar və Hərbi Dəstək
Amerikanın “Foreign Policy” jurnalı iddia edir ki, Türkiyə ictimaiyyətdə “vasitəçi” kimi görünsə də, Sudandakı müharibənin əvvəlindən General Bürhanın ordusuna silah tədarük edib. Jurnal qeyd edir ki, Ankara ilə Sudan ordusunu birləşdirən ideoloji bağ Müsəlman Qardaşlar cizgisindən qaynaqlanır. “Washington Post” qəzeti də “Amnesty International” təşkilatına istinadən yazır ki, 2025-ci ilin mart ayında “Baykar” şirkətinin Sudana 120 milyon dollarlıq pilotsuz uçuş aparatları (PUA) və sursat satdığı hesabatlarda əks olunub.
Uğursuz İnvestisiyalar və Regional Strategiyada Çatlar
Türkiyə 2010-cu ildən bəri Sudana təxminən 3 milyard dollar dəyərində dövlət və özəl sektor investisiyası yatırıb. Xartumdakı 1.1 milyard dollarlıq yeni hava limanı layihəsi, Qırmızı dənizdəki Sevakin adasının turizm məqsədilə bərpası və Kənd Təsərrüfatı Müəssisələri Baş İdarəsinin (TİGEM) kənd təsərrüfatı üçün 780 min hektar torpaq icarəyə götürməsi kimi layihələr hazırda dayandırılıb. Kənd təsərrüfatı şirkəti 2023-cü ildə ləğv edildi. Sevakin layihəsi isə təhlükəsizlik səbəbi ilə dayandırılıb. Türk podratçılarının tikinti sahələri talan edilib, Nyaladakı Türk xəstəxanası isə toqquşmalar nəticəsində zərər görüb. Bu vəziyyət Türkiyənin Sudan siyasətinin ciddi problemlərlə üzləşdiyini göstərir.
Əslində, Sudan Ankaranın “Afrika açılımı” siyasətinin mərkəzi nöqtələrindən biri idi. 2017-ci ilin dekabrında Prezident Ərdoğanın Xartuma səfəri zamanı kənd təsərrüfatı, mədənçilik, sənaye və ticarət sahələrində 22 əməkdaşlıq sazişi imzalanmışdı. 2018-ci ilin sonuna qədər Sudanda ümumilikdə 2.24 milyard dollar dəyərində layihələr müqavilələrlə təmin edildi. Sudan 7 milyon dollar yardım alaraq, Türk Əməkdaşlıq və Koordinasiya Agentliyinin (TİKA) ən çox inkişaf yardımı göstərdiyi ən az inkişaf etmiş 5-ci ölkə idi. Lakin hazırda Vladimir Putinin rəhbərliyindəki “Vaqner” hərbi şirkətinin muzdlu döyüşçüləri Sudandakı SDQ milislərini təlimatlandırır. Çin isə liman layihələrinin maliyyələşdirilməsini öz üzərinə götürüb. Nəticədə Türkiyənin regiondakı iqtisadi təsiri sürətlə azalıb.
Türkiyənin Sudanda uğursuzluqla nəticələnən investisiya layihələri
Kənd təsərrüfatı: Türkiyə 3 min kilometr uzaqlıqdakı Sudanda 780 min hektar ərazini 99 illiyinə icarəyə götürdü. Bu məqsədlə 10 milyard dollar sərmayə ilə şirkət təsis edildi. TİGEM 80%, Sudan tərəfi isə 20% paya sahib idi. On il ərzində böyük vəsaitlər xərclənsə də, heç bir istehsal həyata keçirilmədi. Bu “xəyali layihə” 2023-cü ildə başa çatdı.
Hava limanı: Yeni Xartum Beynəlxalq Hava Limanının tikintisini Türk şirkəti öz üzərinə götürmüşdü. Dəyəri 1.1 milyard dollar olan inşaat işləri hazırda dayandırılıb.
Sevakin adasının bərpası: Əl-Bəşir dövründə Osmanlı abidələrinin bərpası işi Türkiyəyə həvalə edilmişdi. Təxminən 650 milyon dollarlıq bu layihə təhlükəsizlik səbəbi ilə təxirə salınıb.
TİKA və yardımlar: 2010-2023-cü illər arasında TİKA Sudana ən azı 7 milyon dollar inkişaf yardımı göstərib, 90 su quyusu qazıb və 500 min fermeri dəstəkləyib.
Səhiyyə: Nyala Təhsil və Araşdırma Xəstəxanası. 150 çarpayılıq bu layihənin tikintisi və avadanlıq dəyəri 40 milyon dollar təşkil edib.
Təhsil: Türkiyə təqaüdləri hesabına 450 Sudanlı tələbə Türkiyədə təhsil alıb.
Leave a Reply