Yeni Layihənin Təfərrüatları
Çin rəsmilərinin bildirdiyinə görə, Himalay dağlarının ətəyində yerləşən bu meqa-layihə, həm Hindistanda Brahmaputra, həm də Banqladeşdə Camuna çayı kimi tanınan Yarlung Zangbo çayı üzərində beş hidroelektrik stansiyasını əhatə edəcək.
Çinin Sinxua dövlət xəbər agentliyi, Baş Nazir Li Qiangın şənbə günü bəndin təməlqoyma mərasimində iştirak etdiyini xəbər verib. Pekin bu layihəni bir neçə il əvvəldən planlaşdırırdı və ötən ilin dekabrında təsdiqini alıb. Layihənin ölkənin karbon neytrallığı hədəfləri və Tibet regionunda iqtisadi məqsədləri ilə əlaqəli olduğu bildirilir. Sinxua, Tibetin cənub-şərqindəki Ninqçi şəhərində keçirilən təməlqoyma mərasimindən sonra “istehsal olunan elektrik enerjisi ilk növbədə digər regionlara istehlak üçün ötürüləcək, eyni zamanda Tibetdə yerli enerji ehtiyaclarını da qarşılayacaq” deyib. Layihənin təxminən 1.2 trilyon yuan (167.1 milyard dollar) başa gələcəyi gözlənilir.
Regional Narahatlıqlar və Beynəlxalq Münasibətlər
Hindistan yanvar ayında Çinlə bu layihə ilə bağlı narahatlıqlarını qaldırdığını açıqlamış, “maraqlarımızı qorumaq üçün lazımi tədbirləri izləyəcək və görəcəyik” demişdi. Hindistanın Xarici İşlər Nazirliyi o zaman Çinə “Brahmaputra çayının aşağı axarındakı dövlətlərin maraqlarına yuxarı axardakı fəaliyyətlərin zərər verməməsini təmin etməyə” çağırdığını bildirib. Pekinin Xarici İşlər Nazirliyi isə dekabr ayında layihənin aşağı axına heç bir “mənfi təsir” göstərməyəcəyini, həmçinin Çinin çayın aşağı axarında yerləşən ölkələrlə əlaqələri davam etdirəcəyini qeyd etmişdi.
Ekoloji və Strateji Nəticələr
Çin 1950-ci ildə Tibeti ilhaq etdikdən sonra bu regionun çayları üzərində bir neçə bənd inşa edib. Bu isə Tibetlilərdən Tibet Yaylasının unikal ekosistemlərinə potensial təsirlər barədə narahatlıqlara səbəb olub. Yel Universitetinin E360 ekoloji jurnalına görə, Tibetin geniş buzlaqları və böyük çayları 10 ölkədə 1.3 milyard insana şirin su təmin edir. Yarlung Zangbo çayı dünyanın ən yüksək çayıdır, dəniz səviyyəsindən təxminən 5000 metr (16,404 fut) hündürlüyə çatır və Tibetlilər üçün müqəddəs sayılır. Yeni bənd həmçinin Çinin Hindistanla sərhədindən cəmi 30 km (18 mil) məsafədə inşa edilir ki, bu sərhədin böyük bir hissəsi mübahisəlidir və on minlərlə əsgər hər iki tərəfdə yerləşdirilib.
Üç Boğaz Bəndi ilə Müqayisə
Bu yeni bənd tamamlandıqdan sonra Çinin mərkəzindəki Yanqtsı çayı üzərində yerləşən Üç Boğaz Bəndindən üç dəfəyə qədər daha çox enerji təmin edə biləcək. 2003-cü ildə tamamlanan Üç Boğaz Bəndi mübahisələrə səbəb olaraq 1.4 milyona yaxın insanın köçürülməsinə səbəb olmuşdu. Tibet daha seyrək məskunlaşıb, lakin yerli media məlumatlarına görə, 2015-ci ildə Yagen hidroenergetika layihəsi üçün təxminən 2000 nəfər yerindən edilmişdi.
Oxucu Şərhləri
Bu layihə Çinin “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsü çərçivəsində regional təsir gücünü artırma strategiyasının bir hissəsidirmi? Əgər belədirsə, bu cür layihələr regional sabitliyə və ətraf mühitin qorunmasına nə dərəcədə zərər verə bilər? Uzunmüddətli perspektivdə enerji təhlükəsizliyinin təmin olunması ilə iqlim dəyişikliyi və regional əməkdaşlığın tarazlığı necə təmin edilə bilər?
Belə ki, bu miqyaslı bir layihənin aşağı axın hövzəsində yaşayan milyonlarla insanın həyatına təsiri, xüsusilə Hindistanda və Banqladeşdə, tam olaraq qiymətləndirilməyib. Suvarma sistemlərinə, balıqçılığa və ümumi ekoloji tarazlığa potensial təsirlərin hərtərəfli təhlili vacibdir. Əlavə olaraq, layihənin Çin və aşağı axın ölkələri arasında artıq gərgin olan su ehtiyatları ilə bağlı geosiyasi gərginliyi daha da artıra bilməsi ehtimalı da nəzərə alınmalıdır. Layihənin enerji hasilatının iqtisadi faydaları onun ekoloji və sosial dəyəri ilə müqayisədə nə qədər ağırdır? Bu sualların cavabı layihənin əsl dəyərini qiymətləndirmək üçün vacibdir.
Bu layihənin iqtisadi faydaları, məsələn, enerji istehsalı və infrastruktur inkişafı ilə yanaşı, həmçinin sosial dəyərlər, məsələn, yerli əhalinin köçürülməsi və mədəni irsə potensial təsirləri dəqiq qiymətləndirilməlidir. Digər böyük su elektrik bəndlərini (məsələn, Braziliyada İtaipu və ya Rusiyada Sayano-Şuşensk bəndini) nəzərə alaraq, bu layihənin uzunmüddətli iqtisadi səmərəliliyi və sosial-mədəni dəyəri ilə bağlı potensial riskləri də nəzərə almalıyıq.
Bu layihənin uğuru Çinin yalnız texnoloji imkanlarına deyil, həm də regional əməkdaşlıq və ətraf mühitin mühafizəsi üçün göstərdiyi əzmə bağlıdır. Bəs bu cür meqalayihələrin mümkün riskləri və faydaları daha hərtərəfli şəkildə araşdırıldıqdan sonra, onların həyata keçirilməsində nə kimi alternativ yollar mövcuddur?
Məsələn, layihənin Brahmaputra və Camuna çaylarının su axınına təsiri, biomüxtəlifliyə təsiri və potensial fəlakət riski (məsələn, bəndin dağılması halında) haqqında ətraflı araşdırma və açıq məlumat paylaşımı tələb olunur.
Alternativ həll yolu olaraq, Çinin və region ölkələrinin birgə iştirakı ilə daha kiçik, ekoloji baxımdan daha davamlı və sosial-iqtisadi cəhətdən daha ədalətli enerji layihələrinin həyata keçirilməsi araşdırıla bilər. Bu, həm böyük miqyaslı infrastruktur layihələrinin potensial risklərini azaldar, həm də regional əməkdaşlığa töhfə verər. Enerji tələbatının ödənilməsi üçün günəş, külək və geotermal enerji kimi bərpa olunan enerji mənbələrindən geniş istifadə edilməsi də nəzərə alınmalıdır. Belə bir yanaşma həm enerji təhlükəsizliyini təmin edər, həm də ətraf mühitin qorunmasına töhfə verər.
Bəndin iqtisadi cəhətdən Çinə fayda gətirəcəyi açıqdır, amma bu faydanın sosial və ekoloji xərclərə dəyib-dəyməməsi sual altındadır. Enerji istehsalının artımı ilə yanaşı, kənd təsərrüfatı, balıqçılıq və biomüxtəliflik üzərindəki mənfi təsirləri nəzərə almaq lazımdır. Belə böyük bir layihənin yerli əhalinin məcburi köçkünə çevrilməsinə səbəb olma ehtimalı nə qədərdir və bu cür köçkünlərin sosial və iqtisadi inteqrasiyası üçün hansı tədbirlər görüləcək?
Oxuculara sual: Bu layihənin uzunmüddətli faydaları, potensial ekoloji və sosial xərcləri ilə müqayisədə nə qədər əhəmiyyətlidir?
Şərh Yaz