Mərkəzi bankirlər və maliyyə nümayəndələri bu həftə Vaşinqtonda illik Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Dünya Bankı görüşləri üçün toplaşıblar. Şənbə günü başa çatacaq görüşlərdə əsas müzakirə mövzusu qlobal iqtisadi çətinliklər olub. BVF ABŞ-ın ticarət tarifləri və proteksionizm siyasəti fonunda yaranan sıxıntı əlamətləri barədə xəbərdarlıq edir. BVF ölkələr ağır maliyyə böhranları ilə üzləşdikdə və adi borclanma kanallarına çıxış əldə edə bilmədikdə müdaxilə edən “sonuncu borc verən” kimi tanınır. Lakin onun kreditləri tez-tez sərt şərtlərlə verilir ki, bu da qənaət tədbirlərinə səbəb ola və sosial-iqtisadi çətinlikləri dərinləşdirə bilər, bu da onları ikitərəfli qılınc kimi göstərir.
BVF nədir və özünü necə maliyyələşdirir?
1944-cü ildə İkinci Dünya Müharibəsi zamanı ABŞ-ın Nyu-Hempşir ştatında keçirilən Bretton Vuds Konfransında təsis edilən Beynəlxalq Valyuta Fondu müharibədən sonrakı qlobal iqtisadiyyatı sabitləşdirmək məqsədi daşıyırdı. Hazırda Vaşinqtonda yerləşən təşkilat, 44 təsisçi üzvdən indiki 191 üzvə qədər genişlənmişdir və qlobal maliyyə sabitliyini dəstəkləmək üçün Birləşmiş Millətlər Təşkilatı və digər beynəlxalq qurumlarla sıx əməkdaşlıq edir.
Təşkilat ölkələrə və qurumlara siyasət məsləhətləri, qısamüddətli maliyyə yardımı və potensialın artırılması xidmətləri göstərir. Hər hansı bir ölkə mövcud üzvlər tərəfindən təsdiq edildikdən sonra BVF-yə qoşula bilər və iqtisadiyyatının ölçüsünə əsaslanan bir kvota ödəyir; daha zəngin ölkələr daha çox töhfə verir. Bu kvota ölkənin nə qədər töhfə verdiyini, nə qədər borc ala biləcəyini və nə qədər səsvermə hüququna malik olduğunu müəyyən edir.
BVF-nin fondu nə qədərdir?
BVF-nin ümumi kredit imkanı təxminən 1 trilyon ABŞ dollarıdır. Beynəlxalq Valyuta Fondu pul kredit verdikdə, üzv ölkələrinin birgə resurslarından istifadə edir. Zəngin və daha sabit iqtisadiyyata malik ölkələr adətən kreditor kimi çıxış edir, BVF-nin kreditlər vermək üçün istifadə etdiyi vəsaitləri təmin edirlər. Bunun müqabilində, bu kreditor ölkələr öz töhfələri üzrə faiz qazanırlar. 2024-cü ildə təxminən 50 kreditor ölkə ümumilikdə təxminən 5 milyard dollar faiz əldə etmişdir.
Hansı ölkələr BVF-yə ən çox pul borcludur?
Beynəlxalq Valyuta Fonduna olan dövlət borcu adətən Xüsusi Borclanma Hüquqları (XBHR) kimi ifadə edilir. Bu, BVF-nin ABŞ dolları, avro, funt sterlinq, Çin yuanı və Yaponiya yeni daxil olmaqla beş valyutadan ibarət səbətə əsaslanan öz hesab vahididir. XBHR-lər bir valyuta olmasa da, ölkələr onları yuxarıda qeyd olunan valyutalarla dəyişə bilərlər. Oktyabrın 15-nə olan məlumata görə, bir XBHR 1,36 ABŞ dollarına bərabər idi.
Hazırda BVF-nin ümumi verilmiş kreditlərinin həcmi tarixinin ən yüksək səviyyəsindədir. Son 40 ildə BVF-yə nə qədər pul borc verildiyini göstərən cədvəl bunun bariz nümunəsidir. Ümumilikdə, 86 ölkə BVF-yə 118,9 milyard XBHR borcludur ki, bu da təqribən 162 milyard ABŞ dollarına bərabərdir. Ən çox borcu olan üç ölkə ümumi məbləğin demək olar ki, yarısını təşkil edir, ilk 10 ölkə isə 73 faizini borcludur.
Argentina BVF-yə ən çox, yəni 41,8 milyard XBHR (təxminən 57 milyard dollar) borclu olmaqla ilk sıradadır, onu 10,4 milyard XBHR (14 milyard dollar) ilə Ukrayna və 6,9 milyard XBHR (9 milyard dollar) ilə Misir izləyir.
Argentina niyə bu qədər borcludur?
Argentina, Ukrayna, Misir, Pakistan, Ekvador, Kot-d’İvuar, Keniya və Banqladeş kimi yeddi ölkənin ümumi borcunu aşaraq, Beynəlxalq Valyuta Fondunun ən böyük borclanandır. Aprel ayında BVF Argentinaya iqtisadiyyatını dəstəkləmək üçün 20 milyard dollarlıq 23-cü proqramını təsdiqlədi. Argentinanın BVF ilə əlaqələri təkrarlanan borclanmalarla yadda qalır; bu ölkə BVF tarixində ən çox xilasetmə paketi alan ölkədir. 2018-ci ildə ölkə valyuta böhranı və iki rəqəmli inflyasiya ilə üzləşdikdən sonra fiskal balanssızlıqları həll etmək üçün BVF tarixinin ən böyük krediti olan 57 milyard dollarlıq borcu təmin etdi.
2025-ci ilin oktyabrında ABŞ prezidenti Donald Tramp administrasiyası Argentinanın oktyabrın 26-da keçiriləcək aralıq seçkilərindən əvvəl ölkə iqtisadiyyatını sabitləşdirmək məqsədi ilə 20 milyard dollarlıq maliyyə dəstək paketi elan etdi. Paketə Argentinanın mərkəzi bankı ilə 20 milyard dollarlıq valyuta svopı daxildir ki, bu da ölkənin xarici valyuta ehtiyatlarını gücləndirmək üçün pesolar müqabilində ABŞ dolları təmin edir. Sərvət fondu kimi beynəlxalq qurumlar da bu proseslərdə önəmli rol oynayırlar.
Ukrayna niyə BVF-yə 14 milyard dollardan çox borcludur?
Ukraynanın iqtisadiyyatı 2022-ci ilin fevralında Rusiyanın işğalından sonra ağır zərbə aldı və onun xarici borcu hazırda müharibədən əvvəlki səviyyədən iki dəfədən çoxdur. Reuters xəbər agentliyinin məlumatına görə, aprel ayının sonuna qədər ölkənin hökumət tərəfindən zəmanət verilən ümumi dövlət borcu 152 milyard dollara çatmışdır ki, bunun da 70 faizdən çoxu (108,4 milyard dollar) xarici öhdəliklər təşkil edir. 2023-cü ilin martında Beynəlxalq Valyuta Fondu Ukraynanın iqtisadiyyatını sabitləşdirmək, mülki xərcləri və silahlanmaya yüksək xərclər səbəbindən borc xidmətini dəstəkləmək üçün nəzərdə tutulan daha geniş beynəlxalq dəstək paketinin bir hissəsi kimi, 15,5 milyard dollar dəyərində dörd illik Genişləndirilmiş Fondu Təsisi (GFT) proqramını təsdiqlədi. Oktyabr ayına qədər Ukrayna, GFT razılaşması çərçivəsində 2023-2027-ci illər üçün planlaşdırılan 15,5 milyard dollardan 10,6 milyard dollarını almışdır.
Misir niyə üçüncü ən çox borclu ölkədir?
Misir yüksək dövlət borcu və fiskal kəsirlər nəticəsində iqtisadiyyatını sabitləşdirmək üçün dəfələrlə Beynəlxalq Valyuta Fondundan borc almaq məcburiyyətində qalmışdır. Ölkə həmçinin xarici valyuta ehtiyatlarının çatışmazlığı ilə üzləşmiş və yüksək inflyasiya ilə mübarizə aparır. 2016-cı ildə BVF, 2011-ci il üsyanının kölgəsində uzunmüddətli iqtisadi problemləri, o cümlədən yüksək qiymətləndirilmiş valyuta, yavaş inkişaf və yüksək işsizliyi aradan qaldırmaq üçün Misirə 11,9 milyard dollar dəyərində Genişləndirilmiş Fondu Təsisi (GFT) çərçivəsində proqramlar təsdiqlədi. BVF proqramının məqsədi bu problemləri çevik məzənnə və inflyasiya nəzarəti, vergilərin artırılması, subsidiyaların və əmək haqlarının azaldılması yolu ilə həll etmək idi.
Mart ayında BVF, ölkənin 8 milyard dollarlıq iqtisadi islahat proqramının dördüncü nəzərdən keçirilməsini tamamladıqdan sonra Misirə 1,2 milyard dollar vəsaitin ayrılmasını təsdiqlədi. Misir, fevral ayında inflyasiyanın demək olar ki, yarıya endiyini bildirdi ki, bu da BVF-nin maliyyə dəstək müqaviləsinin bir hissəsi olaraq həyata keçirilən maliyyə islahatları sayəsində mümkün olmuşdu.
Hansı ölkələr BVF-yə ÜDM-nin payı kimi ən çox pul borcludur?
BVF kreditləri milyardlarla dollarla ölçülsə də, onlar adətən ölkənin ümumi dövlət borcunun və ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) yalnız kiçik bir hissəsini təşkil edir. ÜDM-ə nisbətdə Beynəlxalq Valyuta Fonduna ən çox borcu olan ölkələr bunlardır: Surinam (13 faiz), Mərkəzi Afrika Respublikası (9,4 faiz), Argentina (8,3 faiz), Barbados (7,4 faiz) və Qambiya (6,95 faiz).
Aşağıdakı cədvəl hər bir ölkənin BVF borcunu və onun ÜDM-dəki payını göstərir. İqtisadiyyatına nisbətdə ən çox borcu olan ölkələri görmək üçün “BVF krediti ÜDM-in %-i kimi” sütununa klikləyin.
Leave a Reply