CNN
 — 

ABŞ-ın İranın Nüvə Obyektlərinə Genişmiqyaslı Zərbələri: Zərər Nə Dərəcədədir?

Hərbi təyyarələr. Sualtı qayıqlar. Qanadlı raketlər. 30.000 funt çəkisindəki bombalar.

Əvvəlcə diplomatiyaya üstünlük verən ABŞ Prezidenti Donald Tramp, 2025-ci il iyunun 21-nə keçən şənbə gecəsi İrana qarşı müstəsna güc tətbiq edərək, rejimin üç əsas nüvə obyektinə zərbə endirdi.

Tramp İranın nüvə obyektlərinin “məhv edildiyini” iddia etsə də, bəzi İran rəsmiləri zərbələrin təsirini kiçiltməyə çalışdılar – eynilə İsrailin 2025-ci il iyunun 13-də İran obyektlərinə ilk zərbə endirdiyi zaman etdikləri kimi. Gecə ərzində həyata keçirilən bu hücumların peyk görüntüləri ortaya çıxmağa başlayarkən, ABŞ-ın İranın nüvə proqramına vurduğu ziyanla bağlı əldə etdiyimiz məlumatları təqdim edirik.

Fordow Nüvə Obyektinə Zərbələr

Fordow, İranın ən mühüm nüvə zənginləşdirmə müəssisəsidir və hücumlardan qorunmaq üçün dağın dərinliklərində gizlədilib. Əsas zallarının 80-90 metr (262-295 fut) yerin altında yerləşdiyinə inanılır. Analitiklər uzun müddətdir ki, ABŞ-ın dünyada bu qədər dərinə enə bilən yeganə hərbi gücə – nəhəng, 30.000 funt ağırlığında GBU-57 bombasına sahib olduğunu bildirirdilər.

Bir ABŞ rəsmisinin CNN-ə verdiyi məlumata görə, Birləşmiş Ştatlar Fordow obyektinə 12 belə “bunker-bustinq” bombası atmaq üçün altı B-2 bombardmançı təyyarədən istifadə edib. CNN-in peyk görüntülərinin təhlili göstərdi ki, ABŞ zərbələri Fordow ərazisində ən azı altı böyük krater buraxıb ki, bu da bunker-bustinq bombalarının istifadə olunduğunu sübut edir. Maxar tərəfindən çəkilən görüntülər Fordowda iki yaxın yerdə altı ayrı təsir kraterini aşkar edib. Bu kraterlər yeraltı kompleksin üzərindən keçən silsilə boyunca aydın görünür.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nüvə nəzarətçisi olan Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) rəhbəri Rafael Qrossi CNN-ə bildirib ki, Fordowda “birbaşa kinetik təsir” müşahidə olunub, lakin yeraltı obyektə daxili ziyanın dəyib-dəymədiyini qiymətləndirmək üçün hələ tezdir. O, “əlbəttə ki, orada əhəmiyyətli zərərin olmadığı ehtimalını istisna etmək olmaz” deyib.

Elm və Beynəlxalq Təhlükəsizlik İnstitutunun (ISIS) prezidenti David Olbrayt CNN-ə bildirib ki, peyk görüntüləri “zənginləşdirmə zalına və zənginləşdirməyə dəstək verən bitişik zallara xeyli ziyan dəyə biləcəyini” göstərir. Olbrayt vurğulayıb ki, ziyanın tam qiymətləndirilməsi vaxt aparacaq, lakin “yeraltı zalın tamamilə məhv olması olduqca mümkündür”.

Hərbi sursat mütəxəssisi və Armament Research Services (ARES) tədqiqat şirkətinin direktoru N.R. Yenzen-Cons da ABŞ-ın Fordow-a endirdiyi zərbələrdən sonra ən azı altı giriş nöqtəsinin yarandığını təsdiqləyib. Yenzen-Cons CNN-ə deyib: “İki qruplaşmada daha böyük, mərkəzi giriş dəlikləri qeyri-müntəzəm formalara malikdir və çoxsaylı sursatların eyni dəqiq yerə dəydiyini göstərir.” O əlavə edib: “Bu, Fordow obyekti kimi dərindən basdırılmış bir hədəfə edilən hücum nəzəriyyəsi ilə uyğun gəlir ki, bu da obyektin daha dərin, daha qorunan ərazilərinə “daxil olmaq” və partlamaq üçün çoxsaylı dəqiq çatdırılan və diqqətlə kalibrlənmiş nüfuzedici sursat tələb edəcəkdi.”

Peyk görüntüləri həmçinin obyektin yerləşdiyi dağ yamacının rəngində əhəmiyyətli dəyişikliklər göstərərək, zərbələrdən sonra geniş bir ərazinin boz kül təbəqəsi ilə örtüldüyünü bildirir. ABŞ zərbələrindən əvvəl toplanmış görüntülərin CNN təhlili göstərdi ki, İran yeraltı müəssisəyə aparan tunellərin girişlərini möhkəmləndirmək üçün addımlar atıb, bu da yəqin ki, gələcək bir zərbəni gözləməkdən irəli gəlib. Bu görüntülər altı girişdən ən azı ikisinin qarşısında torpaq yığıldığını göstərirdi.

İranın Xarici İşlər Naziri ABŞ-ın “çox böyük qırmızı xətti” keçdiyini bildirsə də, digər İran liderləri zərbələrin təsirini kiçiltməyə çalışıblar. Fordow yaxınlığındakı Qum şəhərini təmsil edən millət vəkili Mənan Raeisi, hücumun vurduğu ziyanın “olduqca səthi” olduğunu söyləyib. Lakin ISIS-dən Olbrayt CNN-ə bildirib ki, İrandan gələn ilkin hesabatlar “rədd edilməlidir”. O deyib ki, İranın nüvə obyektlərinə əvvəlki zərbələr zamanı Tehran onların təsirini yüngülləşdirib, lakin peyk görüntüləri tamamilə fərqli bir mənzərəni ortaya qoyub.

Natanz Nüvə Mərkəzi və ABŞ Hücumları

Natanz İranın ən böyük nüvə zənginləşdirmə mərkəzidir və 2025-ci il iyunun 13-də İsrailin İrana qarşı ilkin hücumunda hədəf alınmışdı. Obyektin altı yerüstü binası və uranı nüvə yanacağına çevirən əsas texnologiya olan sentrifuqaları yerləşdirən üç yeraltı quruluşu var.

Yerüstü qurğular İsrailin ilkin hücumunda zədələnmişdi. MAQATE bildirib ki, zərbələr zavodda elektrik infrastrukturuna ziyan vurub. İsrailin zərbələrinin yeraltı qurğulara birbaşa ziyan vurub-vurmadığı bəlli olmasa da, MAQATE yeraltı kaskad zalına elektrik enerjisinin itirilməsinin “orada olan sentrifuqaları zədələmiş ola biləcəyini” qeyd edib.

ABŞ da iyunun 21-nə keçən şənbə gecəsi həyata keçirdiyi əməliyyatda Natanzı hədəf alıb. Bir ABŞ rəsmisi B-2 bombardmançı təyyarəsinin obyektə iki bunker-bustinq bombası atdığını bildirib. ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinin sualtı qayıqları da Natanz və ABŞ-ın hədəf aldığı üçüncü İran obyekti olan İsfahana 30 TLAM qanadlı raketi atıb.

CNN-in peyk görüntülərinin təhlili göstərib ki, obyektdə iki yeni krater yaranıb ki, bunlar da yəqin ki, bunker-bustinq bombalarının nəticəsidir. Maxar görüntülərinə görə, biri təxminən 5.5 metr, digəri isə təxminən 3.2 metr diametrində olan bu kraterlər yeraltı kompleksin hissələrinin bilavasitə üzərində yerləşir. Obyektdəki yeraltı ziyanın həcmi hazırda qeyri-müəyyəndir.

İsfahan Nüvə Tədqiqat Kompleksi

İranın mərkəzində yerləşən İsfahan, ölkənin ən böyük nüvə tədqiqat kompleksinə ev sahibliyi edir. Qeyri-kommersiya təşkilatı olan Nuclear Threat Initiative (NTI) -nin məlumatına görə, müəssisə Çinin dəstəyi ilə tikilib və 1984-cü ildə istifadəyə verilib. NTI bildirir ki, İsfahanda təxminən 3.000 alim çalışır və obyekt İranın nüvə proqramının “mərkəzi hesab olunur”.

ABŞ zərbələrindən sonra peyk görüntülərində ən azı 18 dağılmış və ya qismən dağılmış tikili görünürdü, CNN təhlili bunu təsdiqləyib. Zərbələrdən sonra atılan dağıntılar səbəbindən ərazi gözlə görünəcək dərəcədə qaralmışdı. ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə zərbələri bu mərkəzi ciddi şəkildə hədəfləmişdi.

Olbrayt bildirib ki, ilkin məlumatlar ABŞ-ın İsfahan obyektinin yaxınlığındakı, “adətən zənginləşdirilmiş uranın saxlandığı” tunel komplekslərinə də zərbə endirdiyini göstərir. Təsdiqlənərsə, Olbrayt bu hərəkətin ABŞ-ın İranın 20% və 60% zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarını məhv etməyə çalışdığını göstərəcəyini vurğulayıb. Nüvə silahı üçün istifadə olunan uran 90% səviyyəsində zənginləşdirilir. CNN, İsfahan yaxınlığındakı tunel komplekslərinin hədəf alındığı barədə məlumatları müstəqil şəkildə təsdiqləyə bilmədi.

Pentaqonun bazar günü keçirdiyi mətbuat konfransında ABŞ Birləşmiş Qərargah Rəisləri Komitəsinin sədri general Den Keyn bildirib ki, ABŞ sualtı qayığı İsfahan obyektindəki “əsas yerüstü infrastruktur hədəflərinə qarşı ondan çox Tomahawk qanadlı raketi atıb”.

CNN-dən İsaak Ye, Averi Şmits, Heyli Britzki və Kristen Holms reportajın hazırlanmasına öz töhfələrini veriblər.

24saat

Romada, CNN-dən verilən məlumata görə, dəbdəbəli “Bayesian” superyaxtasının ani fırtına nəticəsində Siciliya sahillərində batmasından on ay sonra, cümə günü günorta saatlarında xilasetmə qrupları onu dəniz dibindən 50 metr (164 fut) qaldırmağa nail olublar. 30 milyon dollarlıq bərpa əməliyyatını həyata keçirən şirkət bu barədə məlumat yayıb. Bu irəliləyiş, aylar sürmüş mürəkkəb və təhlükəli bir əməliyyatda mühüm bir mərhələni qeyd edir.

Bərpa Əməliyyatında Gözlənilməz Sürət

Superyaxtanın həftəsonu qaldırılması planlaşdırılsa da, TMC Marine şirkətinin xilasetmə qrupları prosesin gözləniləndən daha sürətlə getdiyini bildiriblər. Cümə günü günorta yaxtanın gövdəsinin üst hissəsi su səthində görünürdü, lakin cümə axşamı axşam saatlarında yenidən su səviyyəsindən aşağı salındı. TMC Marine, yaxtanın şənbə günü tamamilə sudan çıxarılacağını açıqlayıb. Bu sürətləndirilmiş irəliləyiş, son günlərdə aparılan işlərin effektivliyini və xilasetmə komandasının yüksək peşəkarlığını əks etdirir. Yaxtanın tam şəkildə qaldırılması və limana çatdırılması ilə bağlı gözləntilər böyükdür.

“Bayesian” Yaxtasının Dramatik Batması

56 metrlik (184 fut)

“Bayesian” yaxtası

2024-cü il avqustun 19-da bölgədə qasırğa gücündə küləklər əsdiyi zaman bir dəqiqədən az müddətdə batmışdı. Bu faciəli hadisə nəticəsində britaniyalı texnologiya maqnatı Mayk Linç və onun 18 yaşlı qızı Hanna da daxil olmaqla yeddi nəfər həyatını itirmişdi. Linçin həyat yoldaşı – yaxtanın sahibi olan şirkətin sahibi – gəminin kapitanı və heyət üzvlərindən biri istisna olmaqla, on beş nəfər sağ qalmışdı. Qırx milyon dollarlıq bu dəbdəbəli gəminin taleyi, qısa müddət ərzində baş verən bu faciə ilə dünya ictimaiyyətinin diqqətini cəlb etmişdi. Hadisənin miqyası və itkilərin böyüklüyü, dənizçilik tarixində yadda qalan dramatik anlardan biri kimi qiymətləndirilir.

Xilasetmə Əməliyyatında Dramatik Dönüş

May ayında xilasetmə əməliyyatına başlanarkən su altında baş verən partlayış nəticəsində bir holland xilasedici işçisinin həlak olması, şirkətin insan dalğıcların əksəriyyətini sualtı robotlarla əvəz etməsinə səbəb oldu. Bu strategiya dəyişikliyi, gövdəyə qaldırma kəmərlərinin bağlanması əməliyyatında “sürətləndirilmiş irəliləyişə” gətirib çıxardı ki, bu da ilkin olaraq ayın sonuna qədər başa çatması nəzərdə tutulurdu. TMC Marine şirkətinin dəniz memarlığı rəhbəri və direktoru Markus Keyv cümə günü verdiyi açıqlamada bildirib: “Xilasetmə qrupu son 10 gündə çox əhəmiyyətli irəliləyiş əldə edib. Onlar indi

“Bayesian” yaxtası

nı su səthinə və nəticədə limana çıxarmaq üçün son, mürəkkəb və həssas qaldırma əməliyyatına hazırlaşırlar. Bu, ölçülü və sistematik şəkildə inkişaf etdiriləcək çətin bir fəaliyyət proqramıdır.” Bu faciəvi hadisə, bərpa işlərinin nə qədər riskli və çətin olduğunu bir daha sübut etdi.

Texniki Detallar və Ətraf Mühit Təhlükəsizliyi

Həftənin əvvəlində xilasetmə işçiləri yaxtanın 72 metrlik (236 fut) dirəyini çıxarmaq üçün uzaqdan idarə olunan, almaz məftilli dəqiq kəsici alətdən istifadə ediblər. Dirək çıxarıldıqdan sonra xilasetmə şirkəti gövdəyə səkkiz polad qaldırma kəmərini bağlaya bilib və gəmini dəniz dibində qismən şaquli vəziyyətə gətirib. Son sabitləşdiricilər, şlanqlar və digər avadanlıqlar bağlandıqdan sonra

“Bayesian” yaxtası

iş üçün gətirilmiş Avropanın ən güclü üzən kranlarından biri tərəfindən qaldırılıb.

Yaxta 18 min litr yanacaqla birlikdə batmışdı və bu yanacaq hələ də çıxarılmayıb. Ətrafı potensial çirklənmədən qorumaq üçün iş sahəsinin ətrafına neft sədləri çəkilib. Cümə günü günorta, indi gil və yosunlarla örtülmüş yaxtanın üst hissəsi sudan çıxdı. Yaxta, suyun quruması üçün şaquli vəziyyətdə saxlanılır, bundan sonra bazar ertəsi Siciliyanın Termini İmerse limanına aparılacaq. Orada, xüsusi tikilmiş polad beşikdə yerləşdiriləcək və müstəntiqlər qəzanın qəti səbəbini aşkar edə biləcək məhkəmə-tibbi araşdırmalar aparana qədər müvəqqəti saxlanılacaq.

Məhkəmə Araşdırmaları və Şəxsi Əşyalar

Gəminin kapitanı Ceyms Katfild və iki heyət üzvü hazırda ölümcül qəzada rolu ilə bağlı istintaq altındadırlar və müstəntiqlər gəmini araşdıraraq insan səhvi, yoxsa dizayn qüsurunun batmaya səbəb olduğunu müəyyən etməlidirlər. Onlar, Linçin şifrələnmiş sərt diskləri saxladığı güman edilən suya davamlı seyflər də daxil olmaqla, istənilən əşyaları təmin edəcəklər. Əvvəllər, yaxtanın lövbəri və buxarı çıxarımaq üçün uzaqdan idarə olunan sualtı aparatlar istifadə edilmişdi və bu hissələr may ayında su səthinə çıxarılmışdı. Həmçinin, doldurulmamış xilasedici qayıq və göyərtə mebelləri də tapılmışdı.

Mayk Linçin Aqibəti və Dramatik Təsadüflər

Linç, 2024-cü ilin iyununda ABŞ məhkəməsində Hewlett-Packard-a şirkətlərindən birinin 11 milyard dollarlıq satışına bağlı 15 cinayət ittihamından bəraət qazanmasını qeyd etmək üçün bu kruizi təşkil etmişdi. Onun həmmüdafiəçisi, bütün ittihamlardan bəraət qazanan Stiven Çemberleyn,

“Bayesian” yaxtası

nın batdığı gün, Böyük Britaniyada qaçış zamanı avtomobilin vurmasından iki gün sonra vəfat etmişdi. Bu iki faciəli hadisənin eyni günə təsadüf etməsi, hadisəyə əlavə dramatiklik qatıb və xüsusilə Linç üçün son dərəcə ağır bir zərbə olub. Bütün bu faktlar,

“Bayesian” yaxtası

nın batması ətrafında bir-birindən maraqlı və kədərli hadisələr zəncirini əmələ gətirir.

24saat

CNN
 — 

Nigeriyanın şimal-şərqində yerləşən bir anbarda, qeyri-kommersiya təşkilatının ağır qidalanma pozğunluğu keçirən uşaqlar və hamilə qadınlar üçün nəzərdə tutulmuş qida ehtiyatları kritik səviyyəyə enib. “Action Against Hunger” (ACF) adlı bu təşkilat, ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (USAID) tərəfindən maliyyələşdirilən qidalanma proqramını həyata keçirirdi. Lakin layihənin fasiləli şəkildə dayandırılması, qidalanma pozğunluğunun pik mövsümündə belə, ACF-nin kifayət qədər qida maddələri ilə zəngin terapevtik sachet əldə edə bilməməsinə səbəb olub.

Bu vəziyyət, ABŞ prezidenti Donald Tramp administrasiyasının USAID-i ləğv etməsi nəticəsində maliyyə çatışmazlığı ilə üzləşən, təcili və həyati əhəmiyyətli çoxsaylı humanitar yardım layihələrindən yalnız biridir. Məhz bu səbəbdən də, keçmiş USAID əməkdaşlarından ibarət bir qrup, böyük donorları hazırda həyata keçirilməkdə olan, lakin maliyyəyə ehtiyacı olan yüksək səmərəli layihələrlə əlaqələndirmək üçün bir araya gəliblər.

“Həyatları Xilas Etmək Üçün” Yeni Təşəbbüs: PRO

Təşəbbüsün əsas məqsədi “mümkün qədər çox həyat xilas etməkdir” – bu sözləri keçmiş USAID portfel meneceri və “Project Resource Optimization” (PRO) adlandırdıqları bu təşəbbüsə rəhbərlik edən şəxslərdən biri Robert Rozenbaum bildirib. Rozenbaum vurğulayıb ki, “bu nöqtədə, (büdcə) qərarları və işlərin dayandırılması nəticəsində həyatını itirən insanlar var.”

Rozenbaum bu ilin əvvəlində işini itirdikdən sonra, qidalanma, yoxsulluq və xəstəliklərin qarşısının alınması kimi proqramlara edilən kəskin ixtisarlar barədə düşünməyin onu narahat etdiyini dilə gətirib. Bu səbəbdən də, o və digər işdən azad edilmiş USAID işçiləri hərəkətə keçmək qərarına gəliblər. Onlar, bu ilin əvvəlində maliyyə dəstəyini qəfildən itirmiş USAID tərəfdaş təşkilatları tərəfindən həyata keçirilən layihələri diqqətlə yoxlamağa başlayıblar.

Tədricən onlar “Təcili və Yoxlanılmış Layihələr Siyahısı” adlı bir cədvəl tərtib ediblər. Bu cədvəl, ən kritik və iqtisadi cəhətdən səmərəli proqramları, kömək etmək istəyən, lakin haradan başlayacağını bilməyən donorlarla əlaqələndirmək üçün istifadə olunub. Siyahı əvvəlcə ABŞ hökumətinin humanitar yardım ixtisarları ətrafında yaranan ilkin qeyri-müəyyənlik fonunda kiçik ailə fondlarının ekspert rəhbərliyi axtarışından ilham alsa da, sürətlə daha böyük bir işə çevrilib.

Rozenbauma aydın olub ki, “özəl xeyriyyəçiliyin ümumi hovuzunu genişləndirmək” və bu ilə qədər beynəlxalq humanitar yardım layihələrinə ianə verməyi düşünməmiş insanlardan da ianə cəlb etmək üçün bir fürsət var. O qeyd edib ki, “bir neçə nəfər ortaya çıxdı və hərfən bizə ‘100.000, 200.000, bir milyon dollar ayırdım… Və bu, mənim ianə etmək istədiyim dəqiq yoldur… Beləliklə, bizə bunu necə edəcəyimizi anlamağa kömək edin’ deyən bir e-poçt yazdı.”

Bu həftənin əvvəlində PRO komandası kiçik donorların da onlayn şəkildə ianə etməsi üçün bir alət işə salıb. Bu alət, Sudan, Haiti, Nigeriya və digər ölkələrdəki ən kritik yardım layihələri üçün kütləvi maliyyələşdirməni təmin edir. İndi hər kəs komandanın “Sürətli Müdaxilə Fondu”na birdəfəlik və ya aylıq töhfə verərək yoxlanılmış layihələrə dəstək ola bilər.

Rozenbaum bildirib ki, “danışdığımız humanitar yardım layihələrinin əksəriyyəti üçün… bu yayın bir hissəsində, əgər maliyyə dəstəyi gəlməsə, işıqlar sönəcək və fəaliyyəti yenidən bərpa etmək çox çətin olacaq.” O əlavə edib: “Fondlar üçün təklif etdiyimiz şeyin bir hissəsi odur ki, bu layihələri işə salmağın sabit xərci artıq ABŞ hökuməti tərəfindən ödənilmişdi. İşçilər artıq işə götürülmüş, təlim keçmiş və yerindədirlər. Əksər hallarda məhsullar artıq tədarük edilmiş və anbarda saxlanılır. Bütün bu səmərəliliklər var. Lakin əks tərəfi isə, onları bağlamağın xərci olduqca yüksəkdir” – o, yerli təşkilatların səlahiyyətlilər, liderlər və icmalarla etibar qurmaq üçün adətən illər sərf etdiyini qeyd edib.

Uğurlu Hekayələr: Mali və Nigeriya Nümunələri

Malidə, “Alliance for International Medical Action” (ALIMA) adlı təşkilatın beş yaşından kiçik uşaqlara, hamilə qadınlara və süd verən analara tibbi xidmət göstərən, eləcə də ölkə daxilində məcburi köçkünlərə mobil səhiyyə klinikaları təqdim edən bir layihəsi bağlanma riski ilə üzləşmişdi.

Təşkilatın qrant idarəçiliyi rəhbəri Karlota Ruiz deyib ki, “fəaliyyətləri dayandırmağa və fərqli nöqtələrdə fəaliyyətləri azaltmağa məcbur olduq”. O əlavə edib ki, ALIMA-nın Malidəki əməliyyat büdcəsinin yarıdan çoxu USAID-dən gəlirdi. “Fəaliyyətlərin dayandırılması və ya layihənin bağlanması hallarında əsas narahatlıqlarımızdan biri etibarlılığımıza və Səhiyyə Nazirliyi ilə, eləcə də işlədiyimiz icmalarla münasibətlərimizə yaranacaq risk idi.”

Həftələr əvvəl, təşkilat həyati vacib xidmətləri dayandırmaq perspektivi ilə üz-üzə idi, lakin indi yeni bir qrant ALIMA-ya ehtiyaclı insanlara 70.000 tibbi konsultasiya verməyə və ağır kəskin qidalanma pozğunluğu olan 5.000-dən çox uşağı müalicə etməyə imkan verəcək.

Ruiz CNN-ə bildirib: “Bir fond bizimlə əlaqə saxlayaraq Malidəki layihəmizi maliyyələşdirməkdə maraqlı olduqlarını və bu qərarı böyük ölçüdə PRO-nun apardığı analizlərə əsaslandırdıqlarını bildirdilər. Bu, hamımız üçün böyük bir rahatlama və təzə bir nəfəs idi.”

Bu arada, Nigeriyada, ACF PRO komandası ilə koordinasiya etdikdən sonra qidalanma layihələrindən birini davam etdirmək üçün maliyyə təmin etməyə yaxın olduğunu bildirir. Maliyyə, istifadəyə hazır terapevtik qida (RUTF) tədarükünə yönəldiləcək. ACF-nin əməkdaşına görə, vaxt “son dərəcə kritik” idi.

Adının açıqlanmasını istəməyən ACF əməkdaşı CNN-ə deyib: “İyun, iyul və avqust, sentyabrın bir hissəsi də daxil olmaqla, Nigeriyada qidalanma və qida təhlükəsizliyi baxımından ən yüksək aylardır. Beləliklə, digər maliyyə mexanizmlərinin dayandığı bir vəziyyətdə bu təchizatlara sahib olmaq, həyat xilas edən fəaliyyətlərin davamlılığı baxımından böyük fərq yaradacaq.”

Lakin təmin edilən maliyyə yalnız bu bir layihəyə yönələcək. ACF, şimali Nigeriyada qida yardımı, təmiz su və sanitariya təmin edən, həmçinin yüzlərlə səhiyyə klinikasına dəstək verən proqramları da dəstəkləyir. ACF əməkdaşı yaxın zamanda yekunlaşacaq qrantla bağlı deyib: “Bu, çox mənalı və fəaliyyətin davamlılığını təmin etmək, minlərlə uşağın həyatını xilas etmək üçün həqiqətən çox faydalı olacaq. Lakin bu layihə işimizin digər bütün aspektlərini əhatə edə bilməz.”

24saat

CNN
 — 

ABŞ Prezidenti Donald Trampın İranın nüvə obyektlərinə zərbə endirmək qərarı Yaxın Şərqdə vəziyyəti son dərəcə gərginləşdirib və bütün diqqətlər Tehranın növbəti addımlarına yönəlib. Bu həmlə bölgədə on illərdir görünməyən bir qeyri-müəyyənlik dalğası yaradıb, sülh və sabitlik naminə atılan addımların dayandırılmasına səbəb olub.

İstanbolda çıxış edən İranın xarici işlər naziri Abbas Araqçi bazar günü bildirib ki, ölkəsinin ABŞ hücumlarına cavab vermək üçün “müxtəlif seçimləri” var. Onun sözlərinə görə, İran, bölgədəki ABŞ bazalarına zərbə endirməkdən tutmuş, qlobal dəniz ticarəti üçün əhəmiyyətli bir su yolunu bağlamağa qədər geniş bir hərəkət diapazonuna sahibdir. Bütün bu variantlar İslam Respublikası, İsrail və Birləşmiş Ştatlar üçün özünəməxsus risklər daşıyır və bölgədəki gərginliyi daha da artırma ehtimalı var.

ABŞ Bazalarına Yönəlik Hücumlar

Münaqişəyə birbaşa ABŞ müdaxiləsi, İranın İslam İnqilab Keşikçiləri Korpusunun (İİKK) İraq, Yəmən və Suriyadakı mövcud qrupları aktivləşdirməsi ilə nəticələnə bilər. Bu qruplar əvvəllər də regiondakı Amerika aktivlərinə qarşı hücumlar həyata keçirmişlər. Baxmayaraq ki, İranın regiondakı ən güclü müttəfiqi olan Livanın Hizbullah qruplaşması İsrail hücumları nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə zəifləyib, İranın digər proxy qüvvələri hələ də ciddi təhdid ola bilər.

Xarici Əlaqələr Şurasının (CFR) məlumatına görə, ABŞ regionda cəmi 19 obyektdə mövcudluğunu davam etdirir ki, bunlardan səkkizi analitiklər tərəfindən daimi ABŞ mövcudiyyəti hesab olunur. 2025-ci il iyunun 13-nə olan məlumata əsasən, CFR Yaxın Şərqdə təxminən 40.000 ABŞ əsgərinin olduğunu təxmin edir. Məsələn, İraqda keçən ilin sonlarına qədər 2.500 ABŞ əsgəri var idi. İranın bu qüvvələrə hücumu ağlasığmaz deyil. 2020-ci ildə bir İran raket hücumu ABŞ qarnizonunda 100-dən çox əsgərin travmatik beyin xəsarətləri alması ilə nəticələnmişdi.

CNN-in siyasi və qlobal məsələlər üzrə analitiki Barak Ravid bildirib ki, İranlılar bir neçə dəfə xəbərdarlıq ediblər ki, əgər ABŞ bu müharibəyə qoşulsa və onların nüvə obyektlərinə hücum etsə, regiondakı ABŞ qüvvələrinə və maraqlarına qarşı cavab verəcəklər. Yəməndən ABŞ aktivlərinə qarşı hücumların yenidən canlanması artıq gündəmdədir. Yəməndə İran tərəfindən dəstəklənən Husi üsyançıları, əgər ABŞ İsrailin İranla münaqişəsinə qoşulsa, Qırmızı dənizdəki Amerika gəmilərinə hücum edəcəklərinə söz vermişdilər. Bazar günü səhər erkən, tanınmış bir Husi rəsmisi sosial mediada “Tramp ABŞ-ın İran nüvə obyektlərinə endirdiyi zərbələrin nəticələrinə görə məsuliyyət daşımalıdır” deyə bildirib. Bu, may ayında ABŞ-Husi atəşkəsinin sonu olub-olmadığı hələ aydın deyil. Atəşkəsə əsasən, Vaşinqton Husilərə qarşı hərbi kampaniyasını dayandıracaq, əvəzində qrup regiondakı ABŞ maraqlarına qarşı hücumlarını dayandıracaqdı.

Ekspertlər bildirirlər ki, İsrail və ABŞ-a qarşı birbaşa müharibədə qələbə qazana bilməyəcəyini bilən Tehran, yıpratma müharibəsinə girməyə çalışa bilər. Bu, rəqibin mübarizə iradəsini və ya qabiliyyətini uzunmüddətli və zərərli bir münaqişədə tükətmək məqsədi daşıyır ki, Tramp prezidentliyinin əvvəlində belə bir münaqişədən qaçmaq istədiyini söyləmişdi. Bu, İranın cavabı üçün önəmli bir strategiya ola bilər.

Hörmüz Boğazı: Qlobal Ticarətə Təhdid

Ravidin sözlərinə görə, İran Hörmüz boğazını bağlamaq qərarına gəlsə, “Fars körfəzindəki bütün ticari gəmiçiliyə” təsir etmək gücünə malikdir. Hörmüz boğazı neft daşımaları üçün əsas yoldur. Hələlik qlobal neft axınında heç bir maddi kəsilmə baş verməyib. Lakin neft ixracı pozulsa və ya İran Hörmüz boğazını bağlamağa çalışsa, qlobal neft bazarı ekzistensial böhranla üzləşə bilər.

Boğaz Fars körfəzini açıq okeanla birləşdirir və Yaxın Şərqdən qlobal bazara neft və maye təbii qaz ixracı üçün əsas kanaldır. ABŞ Enerji İnformasiya Administrasiyasının məlumatına görə, boğazdan hər gün təxminən 20 milyon barel neft keçir.

İranın ali rəhbərinin görkəmli müşavirlərindən biri artıq raket zərbələri endirməyə və Hörmüz boğazını bağlamağa çağırıb. Sərt xətt tərəfdarı “Keyhan” qəzetinin baş redaktoru Hüseyn Şəriətmədari, özünü Xameneinin “nümayəndəsi” adlandıran tanınmış mühafizəkar səslərdən biridir. O bildirib: “Amerikanın Fordov nüvə obyektinə hücumundan sonra indi bizim növbəmizdir.”

İran üzrə ekspert və “Amvaj” xəbər agentliyinin redaktoru Məhəmməd Əli Şəbani CNN-ə bildirib ki, qlobal gəmiçilik üzərində coğrafi təsir imkanı İrana “neft bazarlarında şok yaratmaq, neft qiymətlərini artırmaq, inflyasiyanı yüksəltmək və Trampın iqtisadi gündəliyini çökdürmək” imkanı verir. Bu, İranın cavabı kontekstində mühüm bir iqtisadi təzyiq vasitəsidir.

Nüvə Silahı Yarışı Təhlükəsi

Bəzi ekspertlər hesab edirlər ki, İran indi nüvə bombası əldə etmək üçün yarışa bilər, hətta mövcud rejim dağılsa və yeni liderlər hakimiyyətə gəlsə belə. Vaşinqtondakı Quincy İnstitutunun icraçı vitse-prezidenti Trita Parsi X (keçmiş Twitter) hesabında yazıb: “Tramp sadəcə İranın növbəti 5-10 il ərzində nüvə silahı dövləti olacağına zəmanət verdi. Xüsusilə rejim dəyişərsə.”

Parsi əvvəllər bildirmişdi ki, rejim dağılsa və yeni hərbi elementlər hakimiyyəti ələ keçirsə belə, onlar mövcud rejimdən daha şahin mövqe tuta və yeganə çəkindirici vasitə kimi nüvə silahına doğru yarışa bilərlər.

Ekspertlər əvvəllər demişdilər ki, İran ehtimal ki, İsrail zərbələri fonunda zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarını əsas nüvə obyektlərindən köçürüb. Mülki məqsədlər üçün elektrik enerjisi istehsal edən nüvə elektrik stansiyaları 3,5% ilə 5% arasında zənginləşdirilmiş uran istifadə edir. Daha yüksək səviyyədə zənginləşdirildikdə, uran bomba hazırlamaq üçün istifadə edilə bilər. İsrail və ABŞ İranı nüvə silahı əldə etməkdə ittiham edir; Tehran isə öz proqramının sülh xarakterli olduğunu israr edir. İranın cavabı həm də Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən (NPT) çıxması ilə nəticələnə bilər ki, bu müqaviləyə əsasən, o, bomba hazırlamayacağına söz vermişdi.

Beynəlxalq Böhran Qrupunun İran Layihəsinin direktoru Əli Vaiz X-də bildirib: “İranın cavabı yəqin ki, təkcə hərbi qisasla məhdudlaşmayacaq. NPT-dən çıxma çox ehtimal olunur.”

İsraillə Gərginliyin Dərinləşməsi

ABŞ-ın nüvə obyektlərinə hücumuna İranın ilk cavabı ABŞ bazalarına deyil, İsrailə hücum oldu. İran raketləri Təl-Əvivdə bir qrup binanı vurdu. İsrail səhiyyə nazirliyinin məlumatına görə, gecə və bazar günü səhər 86 nəfər xəsarət alaraq xəstəxanaya yerləşdirildi.

ABŞ ilə tam qarşıdurmaya davam gətirə bilməyəcəyini bilən və Trampın bazar günü zərbəsindən sonra öz iştirakını azaldacağına ümid edən İran, yalnız İsraillə mübarizə apararaq status-kvonu davam etdirməyə çalışa bilər. Şəbani CNN-in Becky Anderson-a bildirib ki, Tramp 2020-ci ildə İran komandiri Qasım Süleymaninin öldürülməsi ilə nəticələnən hücumda olduğu kimi eyni ssenarini izləyə bilər.

Şəbani deyib ki, o zaman Tramp “böyük bir mesaj göndərmək, başlıqlara çıxmaq, ABŞ-ın qətiyyətini göstərmək, lakin sonra daha geniş bir müharibədən qaçmaq” istəyirdi. İran üzünü xilas etmək üçün cavab verməli olduğunu hiss etsə də, bu, 2020-ci ildə baş verənə bənzər qansız bir cavab ola bilər. O zaman İran İraqdakı ABŞ bazalarına güclü raket zərbələri endirmişdi ki, bu da şəxsi heyətdə travmatik beyin xəsarətlərinə səbəb olsa da, ölüm hadisəsi baş verməmişdi.

Asimmetrik Addımlar və Kibertəhlükəsizlik

İki hərbi analitik bildirib ki, İsrail hücumları İranın hərbi imkanlarını azaltdığı üçün İran ABŞ-a qarşı cavab olaraq “asimmetrik” tədbirlərə – terrorizmə və ya kiberhücumlara əl ata bilər. CNN-in milli təhlükəsizlik analitiki David Sanger deyib: “Düşünürəm ki, İİKK (İslam İnqilab Keşikçiləri Korpusu) yəqin ki, raket ehtiyatları azaldıqca hansı imkanlarının qaldığını anlamağa çalışır.”

O əlavə edib: “Düşünürəm ki, İİKK bir az ehtiyatlı davranacaq və şübhələnirəm ki, bu, bizi onların edə biləcəyi bütün asimmetrik şeylərə: kiber, terrorizmə gətirəcək. Düşünürəm ki, onlar, yəqin ki, ABŞ-ın ənənəvi müdafiə tədbirləri tətbiq edə bilməyəcəyi şeylər axtaracaqlar.”

Eyni şəkildə, Academy Securities investisiya bankında geostrateji üzrə rəhbər, təqaüddə olan general-mayor James “Spider” Marks CNN-ə bildirib ki, İsrail “İranın kifayət qədər möhkəm raket inventarını işə salmaq qabiliyyətinə xeyli ziyan vurdu.” Lakin, “yaralı olsa da,” İİKK-nin hələ də “böyük potensialı” var, deyə o bildirib. “Onun region daxilində və xaricində artıq mövcud olan imkanları var. Biz dünyada, İİKK-nin ya təsirə malik olduğu, ya da asimmetrik şəkildə hadisələri idarə edə bildiyi yerlərdə həssasıq.”

Diplomatik Qapıların Bağlanması

İran İsrail hücumları altında danışıqlar masasına qayıtmaqdan imtina edib. Bazar günü Araqçi bildirib ki, ABŞ-ın İran nüvə obyektlərinə hərbi zərbələrindən sonra “diplomatiya üçün nə qədər yer qaldığını” bilmir.

Araqçi deyib: “Onlar nüvə obyektlərinə hücum edərək çox böyük qırmızı xətti keçdilər… Biz öz qanuni özünümüdafiə hüququmuza əsasən cavab verməliyik.”

Parsi deyib ki, bununla da “iranlılar özlərini küncə sıxıblar.” Parsi yazıb: “Onların məqsədi Trampı Netanyahunun müharibəsini dayandırmağa məcbur etmək və bununla da onun Netanyahuya qarşı Amerika təsirini istifadə etmək bacarığını və istəyini göstərməkdir. Lakin digər tərəfdən, Tehran İsrailə ABŞ-İran diplomatiyasına veto hüququ verib – sadəcə müharibəni davam etdirməklə, İsrail ABŞ və İran arasında danışıqları əngəlləməyə imkan tapır.”

İran və Avropa rəsmiləri cümə günü Cenevrədə danışıqlar üçün görüşmüşdülər. İran mənbəsi danışıqların gərgin başlasa da, “çox daha müsbət” bir hal aldığını bildirib.

Bazar günü çıxış edən Araqçi, ABŞ-ın “diplomatiyanı partlatmaq” qərarına gəldiyini deyib. Araqçi X-də yazıb: “Keçən həftə İsrail diplomatiyanı partlatmaq qərarına gəldiyi zaman biz ABŞ ilə danışıqlarda idik. Bu həftə ABŞ diplomatiyanı partlatmaq qərarına gəldiyi zaman E3 (Avropa nazirlər qrupu)/AB ilə danışıqlar aparırdıq.”

Beynəlxalq Böhran Qrupunun nümayəndəsi Vaiz CNN-in Christiane Amanpour-a bildirib ki, “İranlılar başlarında silahla danışıqlar aparmaq istəmirdilər və o silah artıq işə salınıb.” “Daha ehtimal olunan vəziyyət odur ki, danışıqlar hələlik bitib.”

24saat