Ukraynanın Kabusu: Shahed Dronları və Rusiya-İran Əlaqələri
Kiyev, Ukrayna – Milyonlarla ukraynalının qorxduğu bir Fars sözü var. Bu, “Şahid” və ya “Şəhid” kimi də tələffüz edilən, əslən Qureyş dilində “şəhid” və ya “şahid” mənasını verən “Shahed” sözüdür. Üçbucaqlı, partlayıcı yüklü və İran tərəfindən dizayn edilmiş bu dronlar Ukraynada müharibə dövrünün dəhşətli gündəlik həyatının bir hissəsinə çevrilib.
Hazırda bu dronlar Rusiyanın Volqa bölgəsindəki Yelabuqa şəhərində yığılır və hər bir hava hücumu zamanı daha sürətli, ağıllı və ölümcül olmaq üçün davamlı olaraq təkmilləşdirilir. Bu ayın əvvəlində Ukraynada vurulan ən son Rusiya versiyaları hədəfləri daha yaxşı tanımaq üçün süni intellekt modullarına, video kameralara və insan operatorları ilə ikitərəfli radio əlaqəsinə malikdir.
Rusiyanın Shahed dronları üzərindəki modifikasiyaları diqqət mərkəzindədir. “Shahed sözü Ukrayna lüğətində ‘Moskva’ və ‘Putin’ sözlərinin yanında əbədi lənətlənmiş bir ifadə olacaq”, – 2023-cü ildə Kiyevin şimalındakı məhəlləsində bir Shahed partlayışı nəticəsində üzü və qolları şüşə qırıntıları ilə kəsilən Denis Kovalenko bildirib. Shahedlər Moskva və Tehran arasındakı hərbi ittifaqın ən görünən və eşidilən hissəsidir. Bu Rusiya-İran əlaqələri İsrail və ABŞ-ın İrana qarşı hücumları fonunda sınaqdan keçirilir. Rusiya-İran əlaqələri üzrə ekspert Nikita Smaqinə görə, bu ittifaqın Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsinə təsir edən digər aspektləri arasında İran istehsalı sursat, dəbilqə və zirehli jiletlər də var. O qeyd edir ki, 2022-ci il, yəni Rusiyanın Ukraynaya genişmiqyaslı hücumuna başladığı il “İranın Rusiya üçün hərbi tərəfdaş kimi əhəmiyyətinin pik nöqtəsi” idi.
Rusiya-İran Əlaqələri və Silah Təchizatı
Kreml sanksiyaları aşaraq silahları üçün çip, dəzgah və ikili təyinatlı malları təmin etmək üçün hərbi-sənaye kompleksinə və kölgə sistemlərinə on milyardlarla dollar sərmayə qoyub. Hərbi texnologiyaların axını adətən əks istiqamətdə gedirdi, belə ki, Moskva Tehrana qabaqcıl hava hücumundan müdafiə sistemləri, raketlər və hərbi təyyarələr təchiz edir, bu da İsraili narahat edirdi. 2009-cu ildə İsrailin o zamankı prezidenti Şimon Peres Moskvada səfərinin Kremlin Tehrana S-300 yer-hava raketlərinin satışına “yenidən baxması” üçün cəlb etməyə yönəldiyini bildirmişdi. Rusiyanın qabaqcıl Su-35 təyyarələrinin bu ilin əvvəlində Tehrana çatdırılması planlaşdırılsa da, hələ İran səmasında görünməyib.
Vaşinqtonun İsrailə silah təchizatı artıq Kiyevin Rusiyanın hava hücumlarına və yerdəki yavaş irəliləyişlərinə tab gətirmə qabiliyyətinə təsir edib. Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski iyunun 9-da Ağ Evin Kiyev üçün ayrılmış 20.000 dron əleyhinə raketin istiqamətini dəyişdirməyə qərar verdiyini bildirmişdi. Zelenski televiziya çıxışında “ABŞ-ın köməyi olmadan, itkilərimiz daha çox olacaq”, – deyə vurğulayıb. Analitik Smaqin hesab edir ki, Ukraynaya nəzərdə tutulan daha çox hərbi yardım indi İsrailə yönəldilə bilər və Kreml “bu ssenariyə arxalanır”.
Bu mümkün istiqamət dəyişikliyi artıq Ukraynanın yüksək rütbəli hərbçilərini narahat edir. Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisinin keçmiş müavini, general-leytenant İqor Romanenko bildirib ki, “Ukrayna üçün nəzərdə tutulmuş silahlar Yaxın Şərqə gedəcək, buna görə də illüziyalar yoxdur”. Romanenko onu da qeyd edib ki, Rusiyanın İranı qorumaq qabiliyyəti ilə bağlı da heç bir illüziya olmamalıdır. Moskva və Tehran strateji tərəfdaşlıqlarını alqışlasalar da, bu, qarşılıqlı müdafiə müddəasını nəzərdə tutmur. Buna görə də Kreml, Rusiyanın Suriyada o zamankı müxalifətə qarşı, o zamankı prezident Bəşər Əsədin zəifləyən rejimini dəstəkləmək üçün həyata keçirdiyi hava hücumlarına bənzər hərbi əməliyyatlara çətin ki, sadiq qala bilər. Romanenko “Onlar heç nəyi əhəmiyyətli dərəcədə dəyişməyəcəklər. Lakin silah təchizatı üçün kifayət qədər imkanları olacaq”, – deyib.
Hər hansı bir silah təchizatı isə ABŞ prezidenti Donald Trampı qəzəbləndirə bilər. Tramp administrasiyası Moskva və Kiyev arasında sülh danışıqlarını pozarkən Moskvanın Ukraynadakı hərəkətlərinə qarşı qeyri-adi bir tolerantlıq göstərmişdi. Moskvanın İsrail və ABŞ-ın İrana qarşı zərbələrini qınaması, Rusiyanın hücumların təsviri tanış səsləndiyi üçün bəzi müşahidəçilər tərəfindən riyakarlıq hissi doğurub. Rusiyanın Xarici İşlər Nazirliyi bazar günü bildirib: “Suveren bir dövlətin ərazisini raket və bomba zərbələrinə məruz qoymaq üçün məsuliyyətsiz qərarı əsaslandırmaq üçün hansı arqumentlərdən istifadə olunmasından asılı olmayaraq, [bu qərar] beynəlxalq hüququ, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nizamnaməsini və BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrini kobud şəkildə pozur”.
Moskva və İran Çin Bazarı Uğrunda Mübarizə Aparır
Rusiya və İranın sanksiyalarla mübarizə aparan iqtisadiyyatlarını ayaqda tutan milyardlarla dollarlıq neft ticarəti gəlirləri uğrunda rəqabət apardığı bir sahə var. Smaqin deyib ki, “Moskva və İran Çin bazarı uğrunda rəqabət aparır və Çin müvafiq olaraq daha yüksək qiymətə daha çox Rusiya nefti almaq məcburiyyətində qalacaq”. Qlobal neft ixracının üçdə biri Hürmüz boğazından keçir. Bu, İran və Oman arasında yerləşən, Tehranın “ağcaqanad donanması” tərəfindən tamamilə nəzarət edilən dar bir boğazdır.
Əgər Tehran boğazı tankerlər üçün bağlamağı seçərsə, xam neftin qiymətləri dünya miqyasında kəskin şəkildə artacaq. Bu, həmçinin Rusiyaya maliyyə baxımından böyük qazanc gətirə bilər ki, bu da Ukraynadakı müharibəni daha da maliyyələşdirə bilər. Rusiyanın Ukraynadakı müharibəsi onun resurslarının böyük hissəsini istehlak etdiyi üçün Yaxın Şərqdəki nüfuzu zərər görəcək. Smaqin qeyd edib ki, “Reputasiya baxımından Rusiya böyük itkilərə məruz qalır, çünki Yaxın Şərqdə böyük bir güc kimi görünməmək riski ilə üzləşir”.
Əgər Tehran ABŞ prezidenti Trampın sülh sazişinə nail olmaq üçün verdiyi “son ultimatum”u rədd edərsə, Vaşinqtonun İran və İsrailə yönəlmiş diqqəti Kiyev üçün fəlakətə səbəb ola bilər. Kiyevdə yaşayan analitik Aleksey Kuşç deyib ki, “Şübhəsiz ki, ABŞ-ın Yaxın Şərqə və İrana yenidən fokuslanması bizim üçün geosiyasi fəlakətdir; bununla bağlı mübahisə etməyə dəyməz”.
