ABŞ prezidenti Donald Tramp İranın nüvə obyektlərinə birbaşa hücumlar etdikdən sonra dərhal qələbə elan etdi. Onun administrasiyası iddia edirdi ki, “bombardman kampaniyası İranın nüvə silahı yaratmaq qabiliyyətini yox etdikdən sonra dünya daha təhlükəsizdir”.
Lakin hücumların ardından İranın nüvə proqramının nə dərəcədə gerilədiyinə dair geniş müzakirələr gedir. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) rəhbəri Rafael Qrossinin qeyd etdiyi kimi, kraterlər beton qatlarının altında nəyin sağ qaldığı barədə az məlumat verir. Tramp administrasiyası ən azı bir obyektin bunker dağıdan bombalarla hədəflənmədiyini etiraf etdi, çünki o, yeraltında çox dərində idi. İranın sentrifuqalarının və 60 faiz zənginləşdirilmiş uran ehtiyatının taleyi isə naməlum qalır.
İranın nüvə proqramının nə dərəcədə zərər gördüyü qeyri-müəyyən qalsa da, illərdir onu şəffaf saxlayan nüvə silahsızlanma rejimi dağıdılıb. Nüvə yayılmasının qarşısını almaq əvəzinə, bu qısaqörən hərbi əməliyyat, hədəf aldığı nüvə təhdidini gücləndirərək, təkcə Yaxın Şərqi deyil, bütün dünyanı qat-qat daha təhlükəli bir yerə çevirə bilər.
Yaxşı nəzarət altında olan İranın nüvə proqramı
Bu ayki hücuma qədər, İranın nüvə proqramı əsasən dinc xarakter daşıyırdı. O, 1950-ci illərdə ABŞ-ın “Sülh üçün Atomlar” təşəbbüsü ilə başladı. Növbəti onilliklər ərzində proqram genişlənərək bir sıra nüvə obyektini əhatə etdi.
Bunlara hazırda fəaliyyətsiz olan Arak ağır su reaktoru; 1967-ci ildə ABŞ-ın köməyi ilə inşa edilmiş və tibbi izotop istehsalı üçün istifadə olunan Tehran Tədqiqat Reaktoru; İsfahandakı uranın çevrilməsi və nüvə yanacağının istehsalı kompleksi; ölkənin əsas zənginləşdirmə sahəsi olan Natanz nüvə obyekti; Qum yaxınlığındakı Fordo yeraltı zavodu; və Rusiyadan tədarük olunan yanacağa əsaslanan, hazırda İranda fəaliyyət göstərən yeganə Büşəhr nüvə elektrik stansiyası daxildir. Bundan əlavə, İran daha iki nüvə qurğusu – Darkhovin və Sirik elektrik stansiyası layihələri – inşa edir, lakin bunlar hələ də erkən mərhələlərdədir.
İranın nüvə proqramının bütün aspektləri onilliklər ərzində MAQATE tərəfindən dəqiq nəzarət altında idi. Ölkə 1968-ci ildə Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsinin (NPT) tərəfdaşı oldu, bununla da hüquqi olaraq nüvə silahı əldə etməkdən imtina etməyi və bütün nüvə materiallarını MAQATE-nin təminatları altına yerləşdirməyi öhdəsinə götürdü.
İran 1974-cü ildə Hərtərəfli Təminat Müqaviləsini imzaladı və 18 nüvə obyektini, eləcə də nüvə materiallarının istifadə olunduğu obyektlərdən kənarda doqquz yeri elan etdi. Bunlara zənginləşdirmə zavodları, tədqiqat reaktorları, çevrilmə və yanacaq istehsalı obyektləri, laboratoriyalar və radioizotop istifadə edən xəstəxana sahələri daxil idi. Bəzi hallarda, xüsusilə 2002-ci ildə əvvəllər gizli olan obyektlər aşkar edildikdən sonra, MAQATE daha müdaxiləçi yoxlama tədbirləri həyata keçirdi və İrana Əlavə Protokolu – genişləndirilmiş yoxlamalar üçün bir razılaşmanı – həyata keçirmək üçün təzyiq göstərdi. Ölkə 2003-cü ildən 2006-cı ilə qədər bunu könüllü olaraq etdi.
2015-ci ildə İran ABŞ, Böyük Britaniya, Çin, Rusiya, Fransa və Almaniya ilə Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planını (JCPOA) imzaladı. O, uranın zənginləşdirilməsinə sərt məhdudiyyətlər qəbul etdi və sanksiyaların ləğvi müqabilində uran ehtiyatını 97 faiz azaltmağa razılaşdı. MAQATE-yə İranın proqramına əvvəlkindən də geniş giriş hüququ verildi və nüvə obyektlərində kameralar və məsafədən idarə olunan sensorlar quraşdırmağa icazə verildi, bu da real vaxt rejimində monitorinqə imkan verdi. Bu genişlənmiş giriş İranın nüvə proqramının bütün əsas obyektlərini, o cümlədən ABŞ tərəfindən bu yaxınlarda hücuma məruz qalan Natanz, Fordo və İsfahanı əhatə edirdi. JCPOA qüvvədə olduğu müddətcə çox effektiv olduğunu sübut etdi.
Nüvə diplomatiyasının sarsıdılması
2018-ci ildə, ilk prezidentlik dövründə, ABŞ prezidenti Donald Tramp JCPOA-dan çıxmaq qərarına gəldi, iddia edərək ki, müqavilənin müddəalarına görə İran “çox az qarşılığında çox şey” əldə edib. Avropalı müttəfiqlərin razılaşmanı qorumaq üçün dəfələrlə xahişlərinə baxmayaraq, ABŞ sanksiyaları yenidən tətbiq etdi və İran iqtisadiyyatını iflic etmək üçün “maksimum təzyiq” kampaniyasına başladı.
Trampın geri çəkilməsinin nəticələri sürətli oldu. Müqavilənin faydalarından məhrum olan İran, müqaviləyə riayət etməyi azaltmağa başladı. 2020-ci ildə, Trampın əmri ilə həyata keçirilən hava zərbəsi nəticəsində İran generalı Qasım Süleymani öldürüldükdən sonra, Tehran nüvə müqaviləsi çərçivəsində heç bir əməliyyat məhdudiyyətinə tabe olmayacağını elan etdi.
Təəccüblü deyil ki, Trampın hərəkətləri İranla yeni danışıqları qat-qat çətinləşdirdi. İkinci Tramp administrasiyası dövründə ABŞ rəsmiləri İranla danışıqları bərpa etməyə çalışdı və bir neçə raund dolayı müzakirələr apardı. İran liderləri yeni bir razılaşmanın sarsılmayacağı və ya sanksiyaların yenidən birtərəfli qaydada tətbiq edilməyəcəyinə dair təminatlar tələb etdilər, lakin Vaşinqton çox az çeviklik göstərdi, əvəzində daha sərt tələblər irəli sürdü. İranın baxışından, təklif olunan JCPOA-dan daha az əlverişli bir razılaşma idi və vədlərinin etibarsız olduğu sübut edilmiş bir ölkədən gəlirdi.
ABŞ-İsrail hücumları danışıqları bərpa etmək səylərini demək olar ki, məhv etdi. Hücumlardan bir neçə saat sonra İran Omanla ABŞ arasında növbəti danışıqları ləğv etdi və danışıqçılarının vətənə qayıtmasını əmr etdi. Hücumlardan sonrakı günlərdə İran parlamenti NPT-dən çıxmaq üçün qanun layihəsi hazırlamağa başladı. Əgər İran bunu həyata keçirərsə, bu geri çəkilmə qlobal silah nəzarətinin təməl müqaviləsinin pozulmasına səbəb ola bilər. Yarım əsrdən çoxdur ki, NPT nüvə bombasını bir neçə dövlətlə məhdudlaşdırıb. İranın indi çıxması, Şimali Koreyanın 2003-cü ildə NPT-dən uzaqlaşmasından və dörd il sonra nüvə silahı sınaqdan keçirməsindən bəri müqavilənin ən əhəmiyyətli pozuntusu olacaq.
NPT-dən kənarda İran heç bir məhdudiyyətə və ya yoxlamaya tabe olmayacaq, dünyanı onun fəaliyyətləri barədə məlumatsız qoyacaq. Qeyri-şəffaf bir İranın nüvə proqramı ehtimal ki, digər regional gücləri də eyni addımı atmağa sövq edəcək, onilliklərin məhdudiyyətlərini pozacaq. NPT-dən çıxmaq asan olmaq üçün nəzərdə tutulmayıb. O, üç ay qabaqcadan bildiriş, ictimai əsaslandırma, keçmiş pozuntulara görə davamlı məsuliyyət və idxal edilmiş bütün nüvə texnologiyalarının təhvil verilməsi və ya davamlı mühafizəsini tələb edir. Müqavilənin depozitar dövlətləri və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası, çıxan tərəfin hələ də masa arxasında qalmaqda hər hansı bir dəyər gördüyü fərz edilərsə, təzyiq etmək üçün bu addımlardan istifadə edə bilər.
İran hələ NPT-dən çıxdığını elan etməsə də, parlamenti MAQATE ilə bütün əməkdaşlığı dayandırmaq üçün qanun qəbul etdi. Bu, İranın çoxşaxəli diplomatiyaya davamlı riayət etmə perspektivlərinin zəif olduğuna dair açıq bir işarədir.
Diplomatiya hələ də yeganə yoldur
MAQATE-nin aktiv təminatları altında olan obyektləri bombalayaraq, ABŞ əslində hər bir nüvə silahı olmayan dövlətə əməkdaşlığın az təhlükəsizlik gətirdiyini bildirdi. Hücumlar təhlükəli bir presedent yaratdı: obyektlərini müfəttişlərə açan və danışıqlar çərçivəsində qalan bir ölkə hərbi gücə məruz qaldı. Əgər dövlətlər NPT-yə riayət etməyin və yoxlamalara icazə verməyin onları hücumdan və ya məcburiyyətdən qorumayacağını qərara gələrsə, nüvə çəkindirici vasitə inkişaf etdirməyin yeganə etibarlı təhlükəsizlik təminatı olduğuna qərar verə bilərlər. Axı, Şimali Koreya nüvə silahı olduğunu açıq şəkildə bildirdikdən sonra ABŞ-ın Şimali Koreya nüvə obyektlərinə zərbələr endirməyi düşünmədiyini görürük.
Bu səhv düşünülmüş güc nümayişinin əldə etmək istədiyi müvəqqəti geriləmə nə olursa olsun, indi bu, daha geniş nüvə silahsızlanma rejiminin və regional sabitliyin strateji bir parçalanmasına səbəb olma riski daşıyır. ABŞ-ın Yaxın Şərqdə və dünyanın qalan hissəsində nüvə silahlanma yarışının qarşısını almaq üçün hələ də bir şansı var. Bunun üçün diplomatiyaya daha çox səy göstərməli və yaratdığı dərin etibarsızlığı açıq şəkildə həll etməlidir.
Razılaşmaya nail olmaq vacibdir, lakin bunun üçün Amerika diplomatiyası danışıqlarda realizmə qayıtmalıdır. Vaşinqton “sıfır zənginləşdirmə” kimi maksimalist tələbdən imtina etməlidir. Silahlara nəzarət mütəxəssisləri qeyd edirlər ki, İranın heç bir zənginləşdirmə qabiliyyətinə malik olmasında israr etmək nüvə silahsızlanma üçün lazımsız və eyni zamanda qeyri-realdır. JCPOA artıq sübut etdi ki, sərt şəkildə məhdudlaşdırılmış zənginləşdirmə proqramı ilə birləşdirilmiş ciddi monitorinq İranın bombaya gedən yollarını effektiv şəkildə bağlaya bilər. ABŞ təhlükəsizlik təminatları və sanksiyaların ləğvi müqabilində belə bir razılaşmanı qəbul etməyə hazır olduğunu bildirməlidir.
Öz növbəsində, Tehran, ədalətli bir razılaşma təklif olunarsa, yüksək zənginləşdirilmiş uran ehtiyatını xaricə göndərməyə və zənginləşdirmə səviyyələrini yenidən məhdudlaşdırmağa hazır olduğunu bildirdi, baxmayaraq ki, zənginləşdirmə hüququndan tamamilə imtina etməyi rədd edir. Nəticə etibarilə, diplomatiya və davamlı beynəlxalq əlaqələr nüvə yayılması risklərini idarə etmək üçün ən effektiv vasitələrdir, riskli birtərəfli hərəkətlər deyil. Hücumlar ciddi strateji səhv idi. Zərərin bərpası diplomatiyanın çətin işinə eyni dərəcədə dramatik bir şəkildə yenidən sadiq qalmağı tələb edəcək.
24 saat
