Şərqi Konqoda Sülh Sazişi: Ümidlər və Şübhələr
Ağ Evin vasitəçiliyi ilə Şərqi Konqo Demokratik Respublikasında (KDR) qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə irəli sürülən sülh sazişi cümə günü Vaşinqtonda iki Afrika ölkəsinin rəsmiləri tərəfindən imzalanacaq. Ruandanın dəstəklədiyi iddia edilən bir milis qrupu KDR ərazisinin böyük bir hissəsini işğal edib.
Lakin ABŞ prezidenti Donald Tramp tərəfindən “möhtəşəm müqavilə” kimi təsvir edilən bu razılaşmanın mürəkkəb və uzunmüddətli münaqişəyə son qoya biləcəyinə dair bir çox şübhələr qalmaqdadır. Milis qrupu özü də hələ silahlarını yerə qoymağa hazır olduğunu bildirməyib.
Donald Tramp 18 iyun tarixində Ruanda və KDR komandalarının ilkin sülh sazişi layihəsini imzalamasından sonra sülh perspektivləri barədə nikbin idi. Eyni zamanda, o, bu və ya digər münaqişələrin həllindəki roluna görə kredit almayacağını da bildirmişdi.
20 iyun tarixində Tramp “Truth Social” hesabında yazmışdı: “Bu, Afrika üçün böyük bir gündür və açıq desək, dünya üçün böyük bir gündür! Mən buna görə Nobel Sülh Mükafatı almayacağam.” O əlavə etmişdi: “Nə etməyimdən asılı olmayaraq, Rusiya/Ukrayna və İsrail/İran məsələlərinin nəticələri necə olursa olsun, Nobel Sülh Mükafatı almayacağam, amma insanlar bilirlər və mənim üçün əsas olan budur!”
Donald Tramp özünü “sülh yaradıcı” kimi təqdim edir və qlobal münaqişələrə, o cümlədən mineral zənginliyi ilə tanınan Şərqi Konqodakı qanlı müharibəyə marağını artırıb. Onun təklif etdiyi sülh sazişi Amerika Birləşmiş Ştatlarının KDR-nin kritik minerallarına çıxış əldə etməsi üçün regionda iqtisadi maraqlarının yolunu aça bilər.
ABŞ dövlət katibi Marko Rubio cümə günü KDR xarici işlər naziri Tereza Kayikvamba Vaqner və ruandalı həmkarı Olivyer Nduhunqirehe tərəfindən sülh sazişinin imzalanmasına sədrlik edəcək.
Münaqişənin Kök Səbəbləri və Humanitar Vəziyyət
Yanvar ayından etibarən M23 milis qrupu Konqo ordusuna qarşı yeni hücuma keçərək ölkənin şərqindəki iki böyük şəhəri ələ keçirdikdən sonra 7000-dən çox insan həlak olub və təxminən bir milyon insan evlərindən didərgin düşüb.
İşğal olunmuş ərazilərdə uşaqlar da daxil olmaqla, qətllər haqqında artan sayda məlumatlar var. Yardım təşkilatları bu bölgələrdə zorlama və cinsi zorakılığın epidemiyasına şahid olduqlarını bildirirlər.
Ruanda ilə sərhəddi olan və elektronika istehsalı üçün kritik mineralların böyük yataqlarına malik olan Şərqi Konqodakı böhran mürəkkəb məsələlərin birləşməsidir.
Konqolu aktivist və tədqiqatçı Daniel Kubelva CNN-ə bildirib ki, KDR-nin Ruanda ilə çəkişməsi “müstəmləkə dövrünə aid sərhəd mübahisələri, həll olunmamış regional gərginliklər və 1994-cü ildəki Ruanda soyqırımının nəticələri” ilə dərindən əlaqəlidir. Bu soyqırımda yüz minlərlə Tutsi və mülayim Hutu Hutu milisləri tərəfindən öldürülmüşdü.
Ruanda milis zorakılığı ilə üzləşən KDR-ni əsasən Tutsi olan M23-ə qarşı mübarizə aparmaq üçün qadağan olunmuş Hutu milis qrupunu ordusuna birləşdirdiyinə görə tənqid edir.
İlk dəfə 2012-ci ildə yaranan M23, KDR-nin mineral sərvətləri üzərində nəzarət uğrunda mübarizə aparan ən görkəmli milis qruplarından biridir. Üsyançı qrup həmçinin Tutsilərin və digər Ruanda mənşəli Konqo azlıqlarının maraqlarını müdafiə etdiyini iddia edir.
BMT ekspertləri və beynəlxalq ictimaiyyətin böyük hissəsi Ruandanın M23-ü dəstəklədiyinə və üsyançılara qoşunlarla yardım etdiyinə inanır ki, bu da iki ölkəni iddia edilən ərazi pozuntusu səbəbindən müharibə astanasına gətirib.
Ruanda hökuməti bu iddianı təsdiq etməsə də, KDR-də fəaliyyət göstərən Hutu milisinə qarşı özünü qoruduğunu və bu milisin Ruanda üçün “ekzistensial təhlükə” olduğunu israr edir.
M23 KDR-nin Şimali və Cənubi Kivu əyalətlərində strateji mədən şəhərlərini işğal edib. BMT-nin KDR üzrə Ekspertlər Qrupu dekabr ayında verdiyi hesabatda mineralların KDR-dən “saxta yolla Ruandaya ixrac edildiyini” və “Ruanda istehsalı ilə qarışdırıldığını” təsdiq edən dəlillər tapdığını bildirmişdi.
Ruanda prezidenti Pol Kagame ötən il ictimai çıxışında Ruandanın KDR-dən qaçaqmalçılıq yolu ilə gətirilən minerallar üçün tranzit nöqtəsi olduğunu etiraf etmiş, lakin ölkəsinin qonşusundan oğurluq etmədiyini israr etmişdi.
Sazişin Şərtləri və Milis Qruplarının Mövqeyi
Vaşinqtonun sülh sazişi 18 iyun tarixində ABŞ, Ruanda və KDR tərəfindən verilən birgə bəyanata görə, “ərazi bütövlüyünə hörmət və düşmənçilik qadağası”, o cümlədən “dövlətə aid olmayan silahlı qrupların qoşunların geri çəkilməsi, tərksilah edilməsi və şərti inteqrasiyası” barədə müddəaları ehtiva edir.
Digər bəndlərə “qaçqınların və ölkə daxilində didərgin düşmüş şəxslərin geri qayıtmasına kömək, eləcə də humanitar yardıma çıxış” və Ruanda ilə KDR-yə əhəmiyyətli ABŞ sərmayələrini cəlb edə biləcək “regional iqtisadi inteqrasiya çərçivəsinin” qurulması daxildir.
Lakin M23-ün əsas üzvü olduğu “Alliance Fleuve Congo” (AFC) üsyançı koalisiyası CNN-ə bildirib ki, onlar Ruanda və Konqo hökumətləri arasında ABŞ vasitəçiliyi ilə aparılan sülh sazişi prosesində iştirak etməyib, əksinə Qətərin paytaxtı Dohada vasitəçilik etdiyi ayrı bir danışıqlar prosesinə sadiq qalıblar.
AFC koalisiyasının sözçüsü Viktor Tesonqodan AFC-nin silahlarını təslim edib-etməyəcəyi soruşulduqda, o, “hələ bu mərhələdə olmadıqlarını” və Dohadakı inkişafları gözlədiklərini bildirib. O, üsyançılar tərəfindən bağlanmış Şərqi Konqodakı hava limanlarının humanitar yardımlar üçün yenidən açılıb-açılmayacağını təsdiq etməyib.
Gələcək Perspektivlər və Skeptisizm
Əvvəlki atəşkəs razılaşmaları M23 və Konqo silahlı qüvvələri arasında davamlı sülh gətirməyib. Aprel ayında üsyançılar Qətərin rəhbərlik etdiyi danışıqlar zamanı KDR nümayəndələri ilə görüşdükdən sonra birgə atəşkəs elan etmişdilər. Lakin bir neçə gün sonra döyüşlər yenidən alovlanmışdı.
Anqola Prezidenti Joao Lourenço aylarla sülhə vasitəçilik edə bilmədikdən sonra öz vasitəçilik rolunu buraxdıqdan sonra Qətər danışıqları asanlaşdırır.
Aktivist Kubelva CNN-ə bildirib ki, ABŞ və Qətərin rəhbərlik etdiyi sülh sazişi səyləri təqdirəlayiq olsa da, “münaqişənin kök səbəblərini həll etməyən hər hansı bir razılaşma yalnız müvəqqəti atəşkəs rolunu oynayacaq”.
Bu kök səbəblərdən biri, onun sözlərinə görə, KDR-nin mineral sərvətinin “ədalətsiz bölüşdürülməsi” idi. O iddia edib ki, bu sərvət “kiçik bir elita və xarici qüvvələrə fayda verir, adi konqolular, xüsusən də Şərqi Konqoda didərginlik və səfalət çəkirlər”.
KDR Qərbi Avropa ölçüsündədir və 100 milyondan çox insana ev sahibliyi edir. Mərkəzi Afrika ölkəsi həmçinin mobil telefonları və elektrikli nəqliyyat vasitələrini gücləndirən batareyaların istehsalında istifadə olunan dünyanın ən böyük kobalt ehtiyatlarına, eləcə də tantal üçün təmizlənən və telefonlarda, digər cihazlarda müxtəlif tətbiqlərə malik koltana malikdir.
Lakin Dünya Bankına görə, “KDR-də insanların əksəriyyəti bu sərvətdən faydalanmayıb” və ölkə dünyanın ən kasıb beş ölkəsi arasında yer alır.
Kubelva KDR-də münaqişənin digər səbəbinin ölkənin “zəif institutları” və “müxalifətin boğulması” olduğunu söyləyib.
ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə aparılan sülh sazişinin imzalanmasından əvvəl Ruanda xarici işlər naziri Nduhunqirehe CNN-ə bildirib ki, onun ölkəsi “davam edən danışıqları dəstəkləməyə sadiqdir”, lakin münaqişənin sona çatmasının “Kinşasadakı siyasi iradədən və xoş niyyətdən” asılı olacağını xəbərdar edib.
KDR xarici işlər nazirliyinin ofisi sənəd imzalandıqdan sonra razılaşma barədə şərh verəcəyini bildirib.
Konqolu insan haqları aktivisti və Nobel mükafatçısı Denis Mukveqe razılaşmanı “qeyri-müəyyən” və Ruandanın xeyrinə yönəlmiş adlandırıb.
Keçən həftə layihə müqaviləsinin təfərrüatları elan edildikdən sonra o, X platformasında bəyanat yayaraq, Ruandanın KDR-ə qarşı “təcavüzünü” tanımaqda uğursuzluğa görə tənqid edib. O yazıb ki, bu, “sülh sazişi”nin “sanksiyaya məruz qalmayan təcavüzkara fayda verdiyini və bununla da onun keçmiş və indiki cinayətlərinin ‘iqtisadi əməkdaşlıq’ kimi ağardılacağını” göstərir.
O, əlavə edib: “Mövcud vəziyyətdə yaranmaqda olan razılaşma təcavüzə mükafat vermək, Konqonun təbii sərvətlərinin talanını qanuniləşdirmək və qurbana müvəqqəti və kövrək sülh təmin etmək üçün ədaləti qurban verərək milli irsinə yadlaşmağı məcbur etmək demək olacaq.”
Konqolu siyasi və iqtisadi analitik Dadi Saleh CNN-ə bildirib ki, ABŞ sülh sazişinin sülhə yol açma qabiliyyətinə “şübhə ilə yanaşır”.
Kubelva üçün “həqiqi və davamlı bir həll atəşkəsdən və rəsmi razılaşmalardan kənara çıxmalıdır. Bu, əsl hesabatlılıq, regional həqiqətə çağırma, milli sərvətin yenidən bölüşdürülməsi, idarəetmənin islahatı və yalnız elitaları və ya xarici müttəfiqləri deyil, bütün Konqolu səsləri əhatə edən geniş milli dialoqu əhatə etməlidir.”
O, “bunsuz sülh kövrək bir illüziya olaraq qalacaq” deyib.
