Orta Şərqdə Yeni Dəngə: İran-İsrail Atəşkəsi Və Gələcək Perspektivlər
İran və İsrail arasında əldə olunan atəşkəs razılaşması Orta Şərqdə yeni bir siyasibalansın yaranmasına səbəb olur. Bu vəziyyətdə, regionda güclü bir aktor olaraq tanınan İranın təsirinin azalması müşahidə olunur. Eyni zamanda, ABŞ Prezidenti Donald Trampın İsrailə qarşı sərgilədiyi tənqidi mövqe, mümkün bir hegemonluq məsələsində region xalqlarına ümid verir.
Türkiyə, İran və İsrail arasındakı müharibənin sona çatması ilə nisbətən daha rahat bir mövqe tutur. Milli Müdafiə Nazirliyinin “İsraillə olan məsələlər diplomatik yolla həll oluna bilər” açıqlaması və Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Trampla olan şəkilərinə görə, daha geniş bir regional müharibənin başlanması ilə bağlı narahatlıqlar azalıb. Lakin, vəziyyət göründüyü qədər sadə deyil.
İsrail və İran atəşkəsə getmiş, yeni danışıqlara hazırlaşa bilərlər. Ancaq nə İran, nə də İsrail, nə də Türkiyə, hələlik müharibənin başlamasına səbəb olan məsələlərə toxunmayıb. Bu məsələlərin həlli, sülhün davamlılığını təmin edə bilər. Əgər bu məsələlər həll olunmasa, Orta Şərqdəki müharibə İran və İsraili aşaraq digər ölkələrə də yayıla bilər.
İranın Nüvə Proqramı: Müəmmalı Gələcək
ABŞ Prezidenti Donald Tramp, NATO zirvəsində İrandan nüvə silahı proqramını dayandırması barədə öhdəlik almağı hədəflədiyini bildirib. Tramp, ABŞ-ın İrana qarşı apardığı bombardmanın müharibəni bitirdiyini və “proqramın tamamilə məhv edildiyini” iddia etdi. Lakin, İran tərəfindən istehsal olunan yüzlərlə kiloqram nüvə materialının taleyindən hələ də xəbər yoxdur. Hətta, İranın bu materialı daha təhlükəsiz bir müəssisəyə köçürərək nüvə proqramını davam etdirməsi mümkündür.
Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (BAEA) sədri Rafael Grossi, bu materialın İranın Kazma Dağı müəssisəsi kimi daha qorunan və dayanıqlı yerlərə daşınmış ola biləcəyini düşünür. Bu vəziyyətdə, ABŞ-ın hücumu ilə zərər görən İran, özünü qorumaq üçün bu materialı silaha çevirməyi seçə bilər. Tramp isə, “İranın nüvə proqramını davam etdirməsi halında yenidən vurarmısınız?” sualına, “Əlbəttə” cavabını verib.
Asıl Hədəf Çinmi? Yoxsa Digər Qüvvələr?
Trampın Yaxın Şərq üzrə xüsusi nümayəndəsi Stiv Witkoff, tərəflər arasında ümidverici təmasların davam etdiyini və ABŞ-ın uzunmüddətli bir sülh müqaviləsi hədəflədiyini bildirib. Tramp, İranın nüvə proqramını yenidən canlandırmağa cəhd göstərəcəyi təqdirdə hərbi seçənəyin masada olduğunu vurğulayıb. Eyni zamanda, sanksiyaların yüngülləşdirilə biləcəyi barədə də siqnallar verib.
Ağ Ev, “maksimum təzyiq” siyasətinin davam etdiyini qeyd etsə də, Çinin İrandan neft almasına icazə verilməsi ilə bu balans şübhə altına alınmağa başlanıb. Witkoff, Çinə verilən bu siqnalın yalnız iqtisadi deyil, həm də İrana diplomatik mesaj daşıdığını ifadə edib. Çin, İran neftinin ən böyük alıcısı olaraq ABŞ sanksiyalarına qarşı çıxır. Sanksiyaların qismən də olsa yüngülləşdirilməsi, İrana iqtisadi cəhətdən ciddi bir nəfəs alma sahəsi açar.
Sələfi, belə bir addımın İranla olan münasibətləri də dəyişə biləcəyi qeyd olunur.
İsrailin Tələbi: “Mütləq Yox Olma” Perspektivi
Trampın bəyanatlarında tutarsızlığın müşahidə olunduğu başqa bir məsələ, İrandakı rejimin dəyişdirilməsi tələbidir. Tramp, son dövrlərdə “İrandakı rejimin dəyişdirilməsini istəmədiyini” söyləsə də, regiondakı əsas müttəfiqi İsrail bu mövzuda son dərəcə təkidkardır.
Bununla belə, Tramp müharibə əvəzinə bir razılığa gəlmək istəyir. Rejimin dəyişdirilməsini “Bu, yalnız xaos yaradar” deyərək rədd edir. “İranla müqavilə imzalaya bilərik, bilmirəm. Məncə, o qədər də vacib deyil” ifadəsini işlədib. Lakin İsrail, “İran xalqının özünü azad etməsi” mövzusunda son dərəcə israrlı bir mövqe tutur.
Müharibə zamanı İran televiziyasını ələ keçirən israilli hakerlər, xalqı üsyana çağırmışdı. Bu müddətdə ABŞ mətbuatı isə sürgündə olan İran şahzadəsi Rza Pəhləvini bir “üsyançı lider” kimi önə çıxarmağa davam edir. İsrail, mövcud İran rejimini həm hərbi, həm də siyasi baxımdan məhv etmək istəyir. Ancaq Tramp, məhv edilmiş bir rejimlə razılıq əldə edə bilməz.
Türkiyənin Rollu: Sülh Və Münaqişə Arasında
Regiondakı müharibəyə müdaxilə etmədən, böyük bir diqqətlə izləyən ölkələrdən biri də Türkiyə oldu. Sərhəd qonşusu İrana bombalar yağarkən, Türkiyə mümkün bir qaçqın axınına hazırlaşdı. Ankara, aylar əvvəldən İrandan gələcək qaçqınların əhəmiyyətli bir hissəsinin qapılarını bağlayacağı barədə qərar qəbul etmişdi. Lakin bu qərar, qanunsuz keçidləri müəyyən qədər əngəlləyə bilər.
Bununla yanaşı, İsrailin Suriyadakı təcavüzkar siyasəti və tampon zona yaratmaqla cənubi Suriyanı işğal etməsi, Ankarada böyük bir narahatlığa səbəb olub. Bu məsələdə ABŞ Prezidenti Tramp, vasitəçilik rolunu üzərinə götürüb. Tramp, İsrail və Türkiyə arasında diplomatiyanın yenidən başlanması üçün Tom Barrack və Stiv Witkoffu vəzifələndirib.
Lakin diplomatiyanın şərti, regiondakı müharibələrin sona çatmasına bağlıdır. Əgər İsrail İrana ya da xüsusilə Suriyaya yenidən hücum edərsə, Türkiyə ilə münasibətlərin qurulması çətin görünür. Ərdoğan, “İsrail hücumlarına davam etdiyi müddətcə diplomatiya mümkün görünmür” qiymətləndirməsində bulunmuşdu. Türkiyə və İsrail münasibətləri, dolayısıyla Türkiyə və ABŞ münasibətləri də İsraillə İranın yenidən müharibə edib-etməyəcəyinə bağlı olacaq.
Leave a Reply