1930-cu illərin əvvəllərində Amerikalı psixoloq Winthrop Kellogg və həyat yoldaşı Luella, elm aləmində böyük səs-küyə səbəb olan bir Kellogg deneyi həyata keçirdilər. Cütlük, vəhşi təbiətdə heyvanlar tərəfindən böyüdülən uşaq hekayələrindən ilhamlanaraq qeyri-adi bir sualın cavabını axtarırdı: “Bir şempanze insani şəraitdə böyüdülərsə, insanlaşa bilərmi?”
Bu məqsədlə, onlar öz 10 aylıq körpələri Donald ilə 7.5 aylıq dişi şempanze balası Gua’nı eyni evdə, tamamilə eyni şəraitdə böyütməyə başladılar.
Şempanzenin İlkin İnkişafı
Floridada başlayan bu insan-şempanze təcrübəsində Gua’ya, Donald’a necə davranılırdısa, eynilə o cür davranıldı. İnsan paltarları geydirildi, yemək stuluna oturduldu, qaşıq və stəkan istifadə etməyi öyrədilən Gua qısa müddətdə heyrətamiz irəliləyiş göstərdi. Motor bacarıqlarında Donaldı geridə qoyan şempanze, qapı açmağı, su içməyi, oyuncaqlarla oynamağı və hətta 95 sadə əmri anlayacaq qədər inkişaf etdi.
Valideynləri otaqdan çıxanda ağlaması, ayrılıq təşvişi yaşaması kimi davranışları isə “insanabənzər” xüsusiyyətlər olaraq diqqət çəkdi.
Gedişat Dəyişir: İnsan Uşağının Maymunlaşması
Kellogg deneyinin irəliləyən aylarında gözlənilməz bir hal yaşandı. Donald, qardaş kimi böyüdüyü şempanze Gua’nı rol model götürməyə başladı. Əvvəlcə dörd ayaq üstündə qaçmağa, sonra da Gua’nın çıxardığı səsləri təqlid etməyə başladı. Onun dil inkişafı demək olar ki, tamamilə dayandı.
Daha da təəccüblüsü, Donald yemək görəndə şempanzelərin çıxardığı səsləri çıxarmağa, əsəbiləşəndə isə dişləməyə və meymunabənzər hərəkətlər sərgiləməyə başladı.
Təcrübə Vaxtından Əvvəl Sonlandırılır
Gua böyüdükcə əzələləri inkişaf edir, hərəkətləri daha təhlükəli hala gəlirdi. Oyun zamanı Donaldı itələyib çəkməsi artıq risk yaratmağa başlamışdı. Mütəxəssislər, gələcək illərdə şempanzenin fiziki güc fərqinə görə kiçik uşağa ciddi zərər verə biləcəyini proqnozlaşdırırdı.
Bu vəziyyət qarşısında cütlük, beş il davam etməsi planlaşdırılan təcrübəni cəmi doqquz ay içində bitirmək qərarına gəldi.
Təcrübə başa çatdıqdan sonra Gua, araşdırma mərkəzinə geri göndərildi, lakin yeni mühitə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkdi. Cəmi üç yaşına çatanda sətəlcəm səbəbindən həyatını itirdi. Donald isə təhsilini davam etdirərək həkim oldu. Lakin 1973-cü ildə, hələ 43 yaşında ikən intihar etdi.
Etik Müzakirələr və İrs
Bu Kellogg deneyi, insan və heyvan inkişafında genetik və ətraf mühit faktorlarının sərhədlərini göstərmək baxımından elm tarixində əhəmiyyətli bir nümunə oldu. Gua, insan kimi davranışlar inkişaf etdirsə də, danışıq və bilişsel inkişafda öz sərhədlərini aşamadı. Donald isə ətraf mühitin insan balası üzərindəki təsirini heyrətamiz şəkildə ortaya qoydu. Bu gün də müzakirə olunan bu insan-şempanze təcrübəsi, etik baxımdan sərt tənqidlərə məruz qalsa da, insan təbiəti ilə bağlı maraqlı suallar yaratmağa davam edir. Həmçinin, psixologiya sahəsindəki bu cür təcrübələr, elmi tədqiqatların etik sərhədlərini bir daha gündəmə gətirmişdir.
Leave a Reply