Sudanda Vəziyyət Kəskinləşir: Minlərlə İnsan Məcburi Köçkün Oldu, Qətliamlar Davam Edir
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Beynəlxalq Miqrasiya Təşkilatı (BMİMT) tərəfindən verilən məlumata görə, Sudanın qərbindəki Şimali Darfur əyalətinin mərkəzi Faşir şəhəri 26 oktyabrda Sürətli Dəstək Qüvvələrinin (SDQ) nəzarətinə keçdikdən sonra dörd gün ərzində 62 mindən çox insan yurdundan didərgin düşüb. Təşkilat həmçinin minlərlə insanın həlak olduğunu bildirib.
62 Mindən Çox İnsan Evlərini Tərk Etdi
BMİMT-nin açıqlamasında qeyd edilib ki, sahə komandalarının qiymətləndirmələrinə görə, 26-29 oktyabr tarixləri arasında Faşir və ətraf kəndlərdən ümumilikdə 62 min 263 nəfər məcburi köçkün olub. Bu, bölgədəki humanitar vəziyyətin ciddiliyini bir daha ortaya qoyur.
BMT Şəffaf Araşdırmaya Çağırır
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) İnsan Hüquqları üzrə Ali Komissarlığının sözçüsü Seif Maqanqo, Sudanın Faşir şəhərində və ətrafında törədildiyi bildirilən qətliamların araşdırılması üçün müstəqil, şəffaf və sürətli istintaqa çağırış edib. Maqanqo, bu məsuliyyətin ilk növbədə ölkə səlahiyyətlilərinə aid olduğunu vurğulayıb.
ÜST: Milyonlarla İnsan Sağlamlıq Xidmətlərindən Məhrumdur
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) Baş Direktoru Tedros Adhanom Qebreyesus, vəziyyətə münasibət bildirərək deyib: “Sudanda milyonlarla insan sağlamlığa qarşı davam edən hücumlar və həyat qurtarıcı yardımların əngəllənməsi səbəbindən səhiyyə xidmətlərindən məhrum qalır.” Bu bəyanat münaqişənin səhiyyə sisteminə vurduğu ağır zərbələri əks etdirir.
Qətliamların Arxasında Duran Şəxs: Daqalu Kimdir?
Sudanda orduya qarşı silahlı mübarizə aparan, xüsusilə Darfurda və ölkənin digər bölgələrində dinc sakinlərə qarşı qətliamlar törətməkdə ittiham olunan Sürətli Dəstək Qüvvələri (SDQ) və onun lideri Məhəmməd Həmdan Daqalu (Hımidti), son illərdəki münaqişələrdəki rollarına görə beynəlxalq müzakirələrin mərkəzindədir.
1974-cü ildə anadan olan Daqalu, Sudanın qərbindəki Darfur bölgəsində yaşayan ərəb əsilli Rizeyqat qəbiləsinə mənsubdur. İbtidai təhsilini yarıda qoyan və heç bir hərbi məktəbdə təhsil almayan Daqalu, Sudan və Çadın bəzi bölgələrində fəaliyyət göstərən Canjavit milislərinə qoşulub. Gənc yaşlarında qəbiləsinin nəzarətindəki ərazilərdə ticarət karvanlarını quldurlardan qorumaqla yanaşı, əsasən Liviya, Mali və Çad arasında dəvə ticarəti ilə məşğul olub. Həmin dövrün prezidenti Ömər əl-Bəşir, 2003-cü ildə Darfurda baş verən vətəndaş müharibəsində bölgənin yerlisi olduğu üçün Daqalunun mənsub olduğu Canjavit milislərindən dəstək alıb. Bəzi rəvayətlərə görə, Canjavit sözünün mənası “at üstündəki cin” kimi tanınır. Bəşirin Daqalunun əmisi oğlu, Canjavit lideri Musa Hilal ilə münasibətlərinin pozulması, onu milis qüvvəsinin liderliyinə gətirib. Daqalu Bəşirin diqqətini çəkərək, hərbi təhsili olmamasına baxmayaraq ordu generalı rütbəsinə qədər yüksəlib.
Təcavüz və İşgəncədə İttihamlar
Darfurdakı münaqişədə dinc sakinlərə qarşı cinayət, təcavüz və işgəncə də daxil olmaqla müharibə cinayətləri törətməkdə ittiham olunan Canjavit milisləri, 2013-cü ildə təxminən 5 min üzvü ilə Daqalunun rəhbərliyi altında Kəşfiyyat Təşkilatına bağlı olaraq rəsmi status qazanıb. Daqalu, Darfur və Kurdufan bölgələrində nəzarət etdiyi qızıl mədənləri sayəsində ölkənin ən zənginlərindən birinə çevrilib. O, Yəmən və Liviyadakı hadisələrdə mühüm rol oynayaraq, Rusiya və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BAƏ) ilə sıx əlaqələr qurub.
Daqalu Siyasi Arenada
Xaricdə bir çox dövlət başçısı və liderlə görüşən Daqalu, 2019-cu ildə daha siyasi bir rol üstləndikdən sonra dəstək və yardım layihələri, yerli qəbilə liderlərini öz sıralarına cəlb edərək xalqa yaxın obraz yaratmağa çalışıb. Rusiya lideri Vladimir Putin, 24 fevral 2022-ci ildə Ukraynaya hərbi əməliyyat əmri verdiyi gün Daqalunu Moskvada qəbul edib. Bundan əlavə, Daqalu Avropa Birliyindən (AB) Afrika ölkələrindən qeyri-qanuni miqrasiya yollarını nəzarətdə saxladığı və qarşısını aldığı üçün dəstək alırdı.
Paralel Ordu
Daqalunun Sürətli Dəstək Qüvvələri (SDQ) əvvəlcə həmin dövrün prezidenti Bəşir və ordunun dəstəyi, sonradan isə maliyyə və siyasi gücünün artması ilə nizamlı orduya paralel orduya çevrildi. Ordu ilə döyüşlərin başladığı 2023-cü ilin aprelində Daqalunun əmrindəki SDQ-nin əsgər sayının 100 min civarında olduğu təxmin edilir. Daqalu, keçmiş Sudan prezidenti Ömər əl-Bəşirin 2018-ci ildə başlayan rejim əleyhdarı və demokratiya tərəfdarı nümayişlərdə dəstəyini istəməsi üzərinə qüvvələrini paytaxt Xartuma göndərib.
Bəşir ilə Yolların Ayrılması
Nəticədə xalqın tərəfini tutan Daqalu, özünü bu nöqtəyə gətirən Bəşirin devrilməsində mühüm rol oynayıb. Daqalu, 2019-cu ilin aprelində ölkəni idarə etmək üçün qurulan Müvəqqəti Hərbi Şura və 2019-cu ilin avqustunda hərbçi-mülki tərəfdaşlığında dövlət başçılığı səlahiyyətlərini ələ alan Suverenlik Şurasında ikinci adam mövqeyini qoruyub. Sürətli Dəstək Qüvvələri 2019-cu ildə ordunun paytaxtdakı baş qərargahı önündə demokratiya tərəfdarı etirazçıların dağıdıldığı hadisələrdə 100-dən çox insanı öldürməkdə ittiham olunur.
Paralel qüvvənin varlığını qəbul etməyən Sudan ordusu, 2022-ci ildə SDQ-ni orduya inteqrasiya etməyə qərar verib. Suverenlik Şurasının sədri, ordu generalı Əbdülfəttah əl-Burhan, ordunun, 5 dekabr 2022-ci ildə mülki qüvvələr və silahlı hərəkatlarla imzalanan çərçivə sazişi “milis qüvvəsi olan SDQ-nin orduya inteqrasiyası” şərti ilə dəstəklədiyini bildirib.
İnteqrasiya Mübahisəsi və Döyüşlər
Burhanın komandanlığı altındakı ordu, SDQ-nin inteqrasiyasının 2 ildə həyata keçirilməsini nəzərdə tutarkən, Daqalu və Sürətli Dəstək Qüvvələri inteqrasiyanın 10 ildə aparılmasını tələb edib. İki tərəfin razılığa gələ bilməməsi üzərinə, 13 aprel 2023-cü ildə Xartumdan təxminən 350 kilometr uzaqlıqdakı Meravi şəhərindəki hava limanı və hərbi baza yaxınlığına böyük bir birlik göndərən SDQ, orduya məxsus döyüş təyyarələrinin rolunu təsirsiz hala gətirmək istəyib.
Ölkənin böyük ölçüdə dağılmasına səbəb olan və 15 aprel 2023-cü ildən bəri davam edən döyüşlərdə Sürətli Dəstək Qüvvələri işğal etdiyi paytaxt Xartum, ölkənin mərkəzi hissələrindəki Cezira və Sinnar əyalətlərindən intensiv və təxminən 2 il davam edən döyüşlərdən sonra çıxarıldı. Ölkənin qərbindəki Darfur bölgəsində təsirli olan SDQ, 2023-cü ilin payızında bölgənin 5 əyalətindən 4-nü ələ keçirib.
Etnik Təmizləmə və Qətliamlar
Sürətli Dəstək Qüvvələrinin 2023-cü ilin oktyabrında Qərbi Darfur əyalətinin Cuneyna şəhərində Masalit qəbiləsinə qarşı “qətliam” törətdiyi və əyalətin valisi də daxil olmaqla minlərlə insanı öldürdüyü xəbərləri uzun müddətdir ki, gündəmdən düşmür. 2024-cü ilin may ayından bəri Darfur bölgəsinin tamamının mərkəzi və Şimali Darfur əyalətinin paytaxtı Faşir şəhərini mühasirəyə alan SDQ, şəhəri almaq üçün 267-dən çox hücum təşkil edib. SDQ-nin 26 oktyabrda daxil olmağı bacardığı Faşirdə çox sayda silahsız şəxsi öldürüb işgəncə verdiyi anlar, SDQ üzvlərinin paylaşdığı videolarda əks olunub.
BCM-dən Bəşirə İttiham, Daqalunun Gözardı Edilməsi
Əsasən Ömər əl-Bəşir və hökumətdəki bəzi şəxslər haqqında Darfurda insanlıq cinayətləri törətdikləri əsası ilə 2009-cu ildə Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsində (BCM) Canjavit milislərinin törətdiyi iddia olunan cinayətlərə görə soyqırım ittihamları ilə iş açıldı. BCM, 6 oktyabr 2025-ci ildə Darfur bölgəsində müharibə cinayətləri və insanlığa qarşı cinayətlər törətdikləri əsası ilə mühakimə olunan Canjavit milislərinin yüksək səviyyəli liderlərindən Əli Məhəmməd Əli Əbd-Əl-Rəhmanı təqsirli bildiyini elan etdi.
Bu qərar, Darfurda 2003-cü ildə başlayan münaqişələrdə törədilən cinayətlərlə bağlı ilk məhkumiyyət deməkdir. Həmçinin, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasının BCM-ə araşdırılması üçün göndərdiyi işdə verilən ilk məhkumiyyət olma xüsusiyyətini daşıyır. Cəzanın nə olacağı isə daha sonra açıqlanacaq. Devrilmiş Prezident Ömər əl-Bəşir və dövrün digər yüksək səviyyəli Sudanlı səlahiyyətliləri məhkəmə tərəfindən “soyqırım” və “insanlığa qarşı cinayətlərlə” ittiham olunur. Lakin insan hüquqları təşkilatlarının son illərdə komandanlıq etdiyi qüvvələrin pozuntuları ilə əlaqələndirdiyi Məhəmməd Həmdan Daqalu (Hımidti) haqqında indiyə qədər heç bir ittiham irəli sürülməyib.
Leave a Reply