İran-İsrail gərginliyi sadəcə iki ölkə arasındakı münaqişə kimi deyil, həm də qlobal miqyasda təsirləri olan, ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və Çin kimi əsas oyunçuların strateji maraqlarının kəsişdiyi mürəkkəb bir tənlik kimi qəbul edilir. Bu qarşıdurma, regional balanslara və qlobal güc münasibətlərinə ciddi təsir göstərmə potensialına malikdir.
ABŞ-ın uzun müddətdir Səudiyyə Ərəbistanı ilə qurduğu əlaqələr bu ölkəni həm İrana qarşı bir tarazlıq ünsürü, həm də İsraillə gizli əməkdaşlıq çərçivəsində mövqeləndirməsinə səbəb olub. Digər tərəfdən, Çin isə İranın ən böyük strateji tərəfdaşlarından biri olaraq müharibənin gedişatına təsir etmə potensialına malikdir. Çinin enerji təhlükəsizliyi üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən Hürmüz boğazının bağlanması və ya ABŞ-ın nəzarətinə keçməsi Pekinin iqtisadi sabitliyini təhdid edə bilər. Üstəlik, İran Çinin Orta Şərqə açılan qapısı mövqeyindədir və 25 illik, 400 milyard dollarlıq strateji tərəfdaşlıq sazişi ilə Pekin üçün əvəzedilməzdir. Bu səbəbdən, Çinin İrana birbaşa dəstək verməsi müharibənin balansını köklü şəkildə dəyişə bilər, çünki bu münaqişə eyni zamanda Çinin enerji, ticarət və regional hakimiyyət strategiyasını təhdid edir.
Geosiyasi Hesablamaların Fonunda
İran-İsrail gərginliyi iki ölkənin sadəcə birbaşa qarşıdurması deyil, həm də qlobal aktorların maraqlarının, strateji rəqabətinin və geosiyasi hesablamaların səhnəsidir. Münaqişənin pərdəarxasını araşdırdığımızda, əsas aktorlar – ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və Çin arasında həm maraq birliyini, həm də ziddiyyətləri görmək mümkündür. Xəritəni diqqətlə oxuduqda, müharibədə fiziki olaraq iştirak etməyən, lakin nəticəni formalaşdıran iki güclü aktorun ABŞ və Çin olduğu aydın görünür. Digər gizli aktor isə müharibədə birbaşa rol almayan Səudiyyə Ərəbistanıdır. Xüsusilə ABŞ ilə qurduğu strateji tərəfdaşlıq və İsrailə qarşı izlədiyi gizli siyasət, Ər-Riyadı bu münaqişəyə yaxınlaşdırır.
ABŞ və Səudiyyə Ərəbistanının Strateji Əməkdaşlığı
Yeni Orta Şərqin təməlinin ABŞ prezidenti Donald Tramp vasitəsilə atılması və Şahzadə Məhəmməd bin Salmana verilən rola nəzər salaq. 2017-ci ildə Səudiyyə taxtında balansları dəyişdirən əhəmiyyətli bir hadisə yaşandı. Gənc şahzadə Məhəmməd bin Salman ənənələri pozaraq əsas varis əmisi oğlunu sıradan çıxardı və taxtın varisi oldu. Bu idarəçilik inqilabının arxasında səssiz, lakin təsirli bir qüvvə dayanmaqda idi: ABŞ. Donald Tramp administrasiyası Cozef Kuşner vasitəsilə bin Salmanı birbaşa dəstəklədi və Qərb ictimaiyyətinə “modernləşən şahzadə” kimi yeni bir imiclə təqdim etdi. ABŞ üçün məsələ aydın idi: həm neft bazarında əməkdaşlıq edəcək, İsrailin təhlükəsizliyi ilə uyğunlaşacaq və İrana qarşı duracaq bir tərəfdaş lazım idi. Bu tərəfdaş bölgədə gücləndirilərək dəstəklənəcək və təsirli hala gətiriləcəkdi. Səudiyyə Ərəbistanı dini mərkəz olmağın ağırlığı və bənzərsiz təbii resursları səbəbiylə ideal namizəd idi. Nəticədə, taxt müqabilində bin Salman bu vəzifəyə gətirildi.
Müharibənin Səssiz Qazananları
Vəzifəyə gələn kimi Şahzadə Salman Qətərə embarqo tətbiq etdi və tərəfdaşları BƏƏ, Bəhreyn və Misiri də buna cəlb etdi. Çünki Qətər İsraili təhdid edən Müslüman Qardaşları və Həması dəstəkləyir və İsraillə ortaq düşmənləri olan İranla da əlaqələri var idi. Ardından, 2020-ci ildə yenə Donald Tramp administrasiyası və onu hakimiyyətə gətirən Trampın kürəkəni Cozef Kuşnerlə, İsraillə “sülh, əməkdaşlıq və diplomatiya” sazişlərini ehtiva edən İbrahim Razılaşmalarını tərəfdaşları BƏƏ və Bəhreyn üçün fəaliyyətə keçirdi. Ancaq şəraitə görə özünün imzalamağı mümkün deyildi, İsraillə müharibə etməməyi və normallaşmağı nəzərdə tutan bu razılaşmalar birbaşa özü tərəfindən imzalanmazdı. Lakin dolayısı yolla İsraili İrana qarşı səssiz bir müttəfiq kimi mövqeləndirmək də istəyirdi. Halbuki Kral Salmanın Fələstinə olan həssaslığı və ictimaiyyətin reaksiyası buna mane idi. O isə bu razılaşma xaricində başqa bir formulu işə saldı: İsrail təyyarələrinə Səudiyyə hava sahəsini açdı, BƏƏ ilə kəşfiyyat mübadiləsini təşviq etdi, bu yolla dolayısı ilə BƏƏ üzərindən İsrailə məlumat ötürüldü və ABŞ-ın Donald Tramp dövründəki regional ittifaq vizyonunu dəstəklədi. Nəticədə, şahzadə Salman razılaşmanı imzalamadan imzalayan lider olaraq da önə çıxdı. Daha da əhəmiyyətlisi, diplomatik olaraq görünmədən həm Fələstin həssaslığını qorudu, həm də İsraillə gələcəkdəki mümkün tərəfdaşlığın zəminini hazırladı.
ABŞ və Səudiyyə Ərəbistanı tərəfdaşlığı sonrakı illərdə də davam etdi və qazan-qazan siyasəti tətbiq olundu. Rusiya-Ukrayna müharibəsi ABŞ tərəfindən dəstəkləndi və Rusiyaya embarqo tətbiq edildi, enerji qiymətləri yüksəldi. Müharibə üzündən enerji böhranı yaşayan ölkələr enerji tədarükçüsü olan Səudiyyə Ərəbistanı və ABŞ-dan yüksək qiymətə enerji; neft və mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) aldılar və bu müharibənin səssiz qazananları ABŞ və Səudiyyə Ərəbistanı oldu.
İran-İsrail müharibəsinə gəldikdə, Səudiyyə Ərəbistanı və ABŞ münasibətlərində yenidən qazan-qazan tərəfdaşlığı davam etdi. Səudiyyə Ərəbistanı və İsrail, tarixi olaraq, geosiyasi istila səbəbindən düşmənlərdir. Digər tərəfdən, İran isə Səudiyyə Ərəbistanı ilə məzhəbsəl olaraq düşməndir, üstəlik bir çox ölkə üzərində vəkalət müharibəsi aparırlar. Yəni İsrail və İran Səudiyyə Ərəbistanının iki əsas düşmənidir. İsrailin Fələstindən sonra İranı istila etmə prosesi, Səudiyyə Ərəbistanının bölgədəki rəqiblərinin/düşmənlərinin bir-birlərini yıpratma və çökərtmə prosesidir. Müharibəyə hava sahəsini açaraq dəstək verməsi; həm bölgədə onu qoruyan güclü ABŞ dəstəyini itirməmək, həm də düşmənlərinin bir-birlərini zəiflətməsini təmin etmək üçün əhəmiyyətlidir. Bundan əlavə, bu müharibənin uzanması Rusiya-Ukrayna müharibəsində olduğu kimi, dünyada enerji böhranına və qiymətlərin yüksəlməsinə səbəb olacaq ki, bu da zəngin neft yataqlarına sahib olan Səudiyyə Ərəbistanının ixrac portfelini genişləndirəcək və onu daha da zənginləşdirəcək.
Buna görə də, İsrailin ABŞ dəstəyi ilə İrana qarşı hərbi əməliyyatından əvvəl ABŞ prezidenti ilə bir araya gələrək strateji və iqtisadi tərəfdaşlığını bir daha təsdiq etməsi və böyük miqdarda sazişlər imzalaması təsadüfi deyil. İran-İsrail müharibəsinin böyüməsi vəziyyətində müharibədə iştirak etmədən qazananlardan biri yenə, iki düşməninin bir-birini zəiflətməsi və İrandan açılan enerji boşluğunu doldurması ilə zənginləşəcək olan Səudiyyə Ərəbistanı olacaq.
Çinin İran Dəstəyinin Potensial Təsirləri
Bəs müharibəni bitirə biləcək və ya İran üçün zəfərə gedən yolu aça biləcək aktor Çinə gələk. Çin dünyanın ikinci ən böyük hərbi gücüdür və bəzi sahələrdə (insan gücü, donanma ölçüsü, raket texnologiyası) ABŞ-ı keçmişdir. Çinin İrana hərbi və texnoloji dəstək verməsi müharibənin balansını dəyişdirər və İran əhəmiyyətli nəticələr əldə edə bilər. Bəs Çin nə üçün İrana dəstək verərək müharibənin taleyini dəyişdirsin? Bu sualın cavabı: bu müharibə Çinin “strateji və maliyyə varlığına təhdid” təşkil etdiyi üçün tərəfləri uzlaşdırması və ya İranın yanında yer alaraq əldə etdiyi status-kvonu qoruması zəruridir.
Hədəf Tək İran Deyil: Çin üçün Nəzərdə Tutulan Təhdidlər
İranın nəzarətində olan Hürmüz boğazı Çin üçün enerji təhlükəsizliyinin “olmazsa olmaz” nöqtəsidir. Çünki Çinin xaricdən asılı olduğu neft və təbii qazın çox böyük hissəsi Hürmüz boğazından keçir. Hürmüzün bağlanması halında Çinin neft ehtiyatları yalnız 90-100 gün dayana bilər. Bu isə iqtisadi böhran deməkdir. Hürmüz boğazı Çin üçün yalnız enerji deyil, həm də geosiyasi olaraq varlıq məsələsidir. Bu boğazda yaşanacaq bir böhran Çinin sənayesini, inkişafını, daxili sabitliyini və “Bir Kəmər, Bir Yol” strategiyasını birbaşa təhdid edir. Müharibə müddətində Hürmüz boğazının bağlanması və ya ABŞ-ın əlinə keçməsi hər iki halda Çin üçün böyük təhdiddir.
Digər bir məsələ isə İranın geosiyasi əhəmiyyəti və Orta Asiyaya açılan qapı olmasıdır. Çox zəngin neft və təbii qaz yataqlarına və ucuz işçi qüvvəsinə sahib bu coğrafiyanın ən böyük tərəfdaşı Çin, daha sonra isə Rusiyadır. İran üzərindən bölgəyə qonşu olan ABŞ, Çinin bu bölgədəki strateji və iqtisadi varlığını təhdid edəcək. Beləliklə, hədəf tək İran deyil; İran vasitəsilə açılan qapı ilə Orta Asiya üzərində kimin söz sahibi olacağıdır. Bütün bunlarla yanaşı, Çinin İran üzərindən Orta Şərqlə apardığı ticarət sazişləri də bu vəziyyətdə risk altındadır. Və son olaraq 2021-ci ildə 25 illik İran-Çin 400 milyard dollarlıq strateji tərəfdaşlıq sazişi imzalandı. Saziş; Çinin İrandan stabil və endirimli qiymətlərlə neft, təbii qaz və neft-kimya məhsulları alma zəmanəti, enerji, nəqliyyat, infrastruktur, maliyyə, müdafiə, kibertəhlükəsizlik kimi məsələləri əhatə edir. Çin bütün bu sərmayə və imkanların pozulmasını istəməyəcək. Nəticə olaraq, Çin əslində İsrailin İrana hücum etməsi prosesi ilə, ABŞ ilə İran üzərindən bir vəkalət müharibəsinə girə bilər.
Avropanın Qənimət Hesabları
Bəs Avropa bu işin harasındadır? Avropanı bu mövzuda ayrı-ayrı nəzərdən keçirmək lazımdır. Fransa, Almaniya kimi ölkələr İsrailin müdafiə haqqı olduğunu bəhanə edərək, həm işğal sonrası İrandan, həm də gələcəkdə mümkün Orta Asiya dövlətləri açılımından pay ala bilmək üçün İsrailə dəstək olmağa və bu prosesə müdaxilə etməyə çalışırlar. Müharibənin başladığı gün İsrailin yanında olduqlarını bildirən Almaniya və Fransanın bir həftə ərzində mövqelərini dəyişərək, Cenevrədə İran ilə vasitəçilik üçün görüşdüklərini bilirik. Yəni, ya İsrail tərəfində rol almağa çalışan, əgər bu olmazsa, vasitəçiliklə bir şəkildə masaya daxil olmağa çalışan müstəmləkəçi Fransa, Almaniya kimi dövlətləri görürük. Bu baxımdan, İran rejiminin demokratik olub-olmaması, ya da uranın hansı məqsədlə emal edildiyi o qədər də əhəmiyyətli görünmür. Əgər bu əhəmiyyətli olsaydı, Qərbin müttəfiqi Səudiyyə Ərəbistanının qadın hüquqları və nə dərəcədə demokratik olduğu, ya da digər ölkələrin nüvə fəaliyyətləri və uran zənginləşdirmələri də müzakirə mövzusu olardı. İran-İsrail gərginliyi fonunda oynanılan bu oyun, daha çox geosiyasi üstünlük, iqtisadi qazanc və regional hakimiyyət uğrunda aparılan böyük bir siyasi şahmatı xatırladır.
24saat
