İran bildirir ki, ABŞ-ın İran nüvə obyektlərinə endirdiyi zərbələrin “təhlükəli nəticələrinə görə yeganə və tam məsuliyyəti” Vaşinqton daşıyacaq. Rəsmi Tehran həmçinin ABŞ prezidenti Donald Trampın İsrailin istəklərinə boyun əyməklə Amerika seçicilərinə “xəyanət etdiyini” vurğulayıb.
İstanbulda keçirilən İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) iclasında çıxış edən İranın Xarici İşlər Naziri Abbas Əraqçi, ABŞ-ın İranın üç nüvə obyektinə hücum etməklə “çox böyük qırmızı xətti” keçdiyini bildirib. Trampın ABŞ hərbi təyyarələrinin nüvə obyektlərini “məhv etdiyini” elan etməsindən cəmi bir neçə saat sonra danışan Əraqçi, bu zərbələri qınayaraq Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasını təcili tədbir görməyə çağırıb.
“Bu, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin və beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərinin qəbuledilməz, ciddi və misli görünməmiş pozuntusudur,” o deyib və “müharibəpərəst və qanunsuz” ABŞ administrasiyasının “təcavüz aktının təhlükəli nəticələrinə və uzaqgedən təsirlərinə görə yeganə və tam məsuliyyət daşıyacağını” əlavə edib.
“Genosidçi İsrail rejimi ilə əlbirlikdə həyata keçirilən ABŞ-ın BMT üzvü olan bir dövlətin ərazi bütövlüyünə və milli suverenliyinə hərbi hücumu bir daha Birləşmiş Ştatların İranın sülhsevər xalqına qarşı düşmənçiliyinin miqyasını ortaya qoyub. Biz onların müstəqilliyi və suverenliyi mövzusunda heç vaxt güzəştə getməyəcəyik,” Əraqçi vurğulayıb.
“İran İslam Respublikası təkcə ABŞ-ın hərbi təcavüzünə deyil, həm də İsrail rejiminin ehtiyatsız və qanunsuz hərəkətlərinə qarşı öz ərazisini, suverenliyini və xalqını bütün mümkün vasitələrlə müdafiə etməyə davam edəcək.”
Danışıqlar Və Müharibə: Tərəflərin Mövqeyi
İyunun 13-də İrana qarşı zərbələr endirməklə Yaxın Şərq münaqişəsini gərginləşdirən İsrailin Baş Naziri Binyamin Netanyahu, Trampın “cəsarətli qərarını” tərifləyib və İsrail ilə ABŞ-ın “tam koordinasiya” şəraitində hərəkət etdiyini bildirib.
Zərbələrdən sonra Tramp İranın “indi bu müharibəni bitirməyə razılıq verməli” olduğunu və heç bir halda nüvə silahına sahib ola bilməyəcəyini qeyd edib.
Lakin Əraqçi, ölkənin nüvə proqramı ilə bağlı danışıqlara qayıtmaq tələbinin “əhəmiyyətsiz” olduğunu bildirib. Qeyd edək ki, ABŞ və İran arasında nüvə danışıqları İsrailin bu ayın əvvəlində İrana qarşı – ABŞ-ın açıq dəstəyi ilə – sürpriz zərbə endirməsindən əvvəl davam edirdi.
İran uranium zənginləşdirmə proqramının mülki məqsədlər üçün olduğunu iddia edir, İsrailin gizlicə nüvə silahı hazırladığı iddialarını rədd edir. Netanyahu isə İranın “nüvə təhlükəsini” dayandırmaq üçün “lazım olan qədər gün” hücumları davam etdirəcəyinə söz verib.
“Dünya unutmamalıdır ki, diplomatik nəticə əldə etmə prosesinin ortasında diplomatiyaya xəyanət edən məhz Birləşmiş Ştatlar olub – genosidçi İsrail rejiminin İran xalqına qarşı qanunsuz təcavüz müharibəsinə dəstək verməklə,” Əraqçi vurğulayıb.
“Beləliklə, biz diplomatiya içində idik, lakin hücuma məruz qaldıq. Onlar İsraillilərə yaşıl işıq yandırdılar, hətta onlara İranın nüvə obyektlərinə hücum etməyi tapşırdılar. Onlar diplomatiya adamı olmadıqlarını və yalnız təhdid və güc dilini başa düşdüklərini sübut etdilər.”
ABŞ Müdafiə Naziri Pit Heqseth Bazar günü hələ də İranın danışıqlar masasına qayıdacağına ümid etdiyini bildirib.
“Mən yalnız təsdiq edə bilərəm ki, iranlılara çoxsaylı kanallar vasitəsilə həm açıq, həm də gizli mesajlar çatdırılır və onlara masaya gəlmək üçün hər cür fürsət verilir,” o, jurnalistlərə deyib.
Trampın Seçicilərinə “Xəyanəti” Və Regional Gərginlik
Əraqçi həmçinin ABŞ prezidenti Donald Trampı təkcə İrana deyil, öz tərəfdarlarına da xəyanət etməkdə ittiham edib. O, Trampın “Amerikanın ‘əbədi müharibələrə’ çəkilən bahalı iştirakına son qoymaq” platforması ilə seçildiyini bildirib.
“O, təkcə diplomatiyaya sadiqliyimizdən sui-istifadə edərək İrana xəyanət etmədi, həm də İsrail rejiminin məqsədlərini irəli sürmək üçün Amerika vətəndaşlarının həyatını və sərvətini istismar etməyə öyrəşmiş axtarışda olan müharibə cinayətkarının (Netanyahuya işarə edərək) istəklərinə boyun əyməklə öz seçicilərini də aldatdı,” Əraqçi deyib.
İran bildirir ki, İsrailin iyunun 13-də hücumlarına başlamasından bəri 400-dən çox insan həlak olub, ən azı 3056 nəfər isə yaralanıb. İsraildə isə İran zərbələrində ən azı 24 nəfər həlak olub.
Əraqçi Bazar günü Moskvaya yola düşəcəyini və bazar ertəsi səhər Rusiya Prezidenti Vladimir Putinlə ABŞ-ın İran nüvə obyektlərinə endirdiyi misli görünməmiş zərbələrindən sonra “ciddi məsləhətləşmələr” aparacağını bildirib.
“Rusiya İranın dostudur və biz strateji tərəfdaşlığa malikik,” o, İstanbulda deyib. “Biz həmişə bir-birimizlə məsləhətləşir və mövqelərimizi koordinasiya edirik.”
Bu arada, İranın BMT-dəki nümayəndə heyəti də Bazar günü BMT Təhlükəsizlik Şurasının ABŞ zərbələrini müzakirə etmək üçün təcili iclas keçirməsini rəsmi şəkildə tələb edib. Fars Xəbər Agentliyinin məlumatına görə, şuraya təqdim edilmiş məktubda İran nümayəndə heyəti “təcili tədbir görülməsini və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsi çərçivəsində zəruri tədbirlərin qəbul edilməsini” tələb edib.
“Belə açıq-aşkar təcavüz qarşısında sükut dünyanı misli görünməmiş təhlükə və xaosa sürükləyəcək,” Əraqçi İstanbulda deyib. “Bəşəriyyət bir növ olaraq çox irəli gedib ki, qanunsuz bir zorakının bizi cəngəllik qanunlarına qaytarmasına icazə versin.”
ABŞ bazar günü səhər saatlarında İranın üç əsas nüvə obyektinə zərbə endirib. Bu addım, İsrailin Qəzzada həyata keçirdiyi amansız hücumlar fonunda İsrailin İranla müharibəsinə sərt şəkildə müdaxilə etməklə Yaxın Şərqdə hərbi gərginliyin artması qorxusunu körükləyib.
ABŞ prezidenti Donald Tramp bazar günü səhər televiziya ilə yayımlanan çıxışında zərbələri “İranın yaratdığı nüvə təhlükəsini” dayandırmaq məqsədi daşıdığını bildirərək əsaslandırıb. Natanz, İsfahan və Fordo nüvə obyektləri, yəni zənginləşdirilmiş uran istehsalı və ya saxlanması ilə əlaqəli sahələr hədəfə alınıb.
Tramp deyib: “Bu gecə dünyaya hesabat verə bilərəm ki, zərbələr heyrətamiz hərbi uğurla nəticələndi. İranın əsas zənginləşdirmə obyektləri tamamilə və bütövlüklə məhv edildi.” O, Tehrana qisas almaqdan çəkinməsi barədə xəbərdarlıq edib.
İsrail və ABŞ prezidenti Donald Tramp İranın zənginləşdirilmiş uranı atom başlıqları hazırlamaq üçün istifadə edə biləcəyini iddia edir. Lakin İran öz nüvə proqramının yalnız mülki məqsədlər üçün olduğunu təkid edir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının atom enerjisinə nəzarət qurumu, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (BAEA) də İranın nüvə silahı hazırlamaq ərəfəsində olduğuna dair İsrail iddialarını rədd edib.
ABŞ rəsmilərinin yüksək koordinasiyalı olduğunu bildirdiyi zərbələri pisləyən İranın xarici işlər naziri Abbas Araqçı, diplomatiya dövrünün keçdiyini və ölkəsinin özünü müdafiə etmək haqqına malik olduğunu deyib.
O, Türkiyənin İstanbul şəhərində keçirdiyi mətbuat konfransında bildirib: “Vaşinqtondakı müharibəpərəst, qanunsuz administrasiya, bu təcavüz aktının təhlükəli nəticələrinə və genişmiqyaslı fəsadlarına görə yeganə və tam məsuliyyət daşıyır.”
Bu vaxt İran rəsmiləri zərərin miqyasını ətraflı bildirməyib və zərbələrin əhəmiyyətini azaltmağa çalışıblar. İran dövlət yayımçısının siyasi direktor müavini Həsən Abedini dövlət televiziyasında çıxış edərək, üç nüvə obyektinin “bir müddət əvvəl” boşaldıldığını və “materiallar əvvəldən çıxarıldığı üçün ciddi ziyan görmədiyini” deyib.
Hədəfə alınan nüvə obyektləri və hücumların İran üçün nə demək olduğu barədə bilməli olduğunuz məqamlar aşağıdakılardır:
Zərbələr Hansı Nüvə Obyektlərinə Yönəlib?
ABŞ prezidenti Donald Tramp bazar günü bildirib ki, bombaların tam yükləməsi İranın Fordo, Natanz və İsfahan nüvə obyektlərini “məhv edib”. Reuters xəbər agentliyinin məlumatına görə, İran rəsmiləri də bu üç obyektin vurulduğunu təsdiqləyiblər.
Fordo 2006-cı ildən fəaliyyətdə olan yeraltı nüvə zənginləşdirmə obyektidir. Tehranın şimalında, İranın Qum şəhərindən təxminən 48 km (30 mil) aralıda dağların dərinliklərində tikilmiş bu obyekt təbii örtüyə malikdir. Bazar günkü zərbələrin əsas hədəfi olan Fordo, B-2 stels bombardmançılarından atılan 14 “Massive Ordnance Penetrator” (MOP) və ya “bunker-buster” bombası ilə vurulub. ABŞ Müdafiə naziri Pit Heqseth bazar günü verdiyi brifinqdə belə deyib. 13 000 kq (28 700 funt) ağırlığında olan GBU-57 MOP ən güclü bunker-buster bombası olub, 60 metr (200 fut) dərinliyə nüfuz edə bilir və 2 400 kq (5 300 funt) partlayıcı maddə daşıyır, bombardmançılar isə aşkar edilməsi çətindir. İsrail daha əvvəl iyunun 13-də Fordoya hücum edərək səthi zədəyə səbəb olmuşdu, lakin təhlükəsizlik analitikləri yalnız ABŞ-ın bunker busterlərinin obyekti nüfuz edə biləcəyinə inanır. Zərərin miqyasının müstəqil qiymətləndirilməsi hələ mövcud deyil.
Natanz İranın ən böyük zənginləşdirmə obyekti hesab olunur və Tehrandan təxminən 300 km (186 mil) cənubda yerləşir. Onun iki obyektdən ibarət olduğuna inanılır. Biri Pilot Yanacaq Zənginləşdirmə Zavodu (PFEP) – yerdən yuxarıda yerləşən və sentrifuqaların yığılması üçün istifadə olunan sınaq və tədqiqat müəssisəsidir. Qeyri-kommersiya təşkilatı Nüvə Təhdidi Təşəbbüsünə görə, bu obyektdə minə yaxın sentrifuqa var idi. Digər obyekt, yerin dərinliyində yerləşən Yanacaq Zənginləşdirmə Zavodu (FEP)-dir. ABŞ Birləşmiş Qərargah Rəisləri Şurasının sədri General Den Keyn bazar günü bildirib ki, Natanz və İsfahana “iki ondan çox” Tomahawk raketi atılıb. ABŞ mediası daha əvvəl raketlərin sualtı qayıqlardan buraxıldığını bildirmişdi.
İsfahan mərkəzi İsfahan şəhərində yerləşən atom tədqiqat obyektidir. O, 1970-ci illərdə tikilib və uranın çevrilməsi üçün istifadə olunub. Rəsmilərin bildirdiyinə görə, təxminən 125 təyyarənin iştirak etdiyi ABŞ bombardman missiyasının İran hava məkanından çıxmazdan əvvəl vurulan sonuncu yer idi. Heqseth deyib ki, iranlılar missiyanı aşkarlamayıblar və sonradan xəbərdar ediliblər.
Obyektlər Tamamilə Dağıdılıbmı?
ABŞ-ın Fordodakı zərbələrinin təsirinin müstəqil qiymətləndirilməsi hələ də qeyri-müəyyəndir.
Heqseth bazar günü deyib ki, ABŞ-ın “ilkin qiymətləndirməsinə görə, bütün yüksək dəqiqlikli döyüş sursatlarımız istədiyimiz yerə düşüb və arzuolunan effekti verib”, xüsusilə Fordoda ciddi ziyan qeyd edib.
Bir İran qanunvericisi Əl-Cəzirəyə deyib ki, obyekt səthi ziyan görüb. BAEA rəhbəri Rafael Qrossinin sözlərinə görə, İsrailin keçən həftə zavoda endirdiyi zərbələr yeraltı zavodda “məhdud, əgər varsa, ziyan”a səbəb olub.
Bazar günkü zərbədən sonra Natanzdakı zərərin miqyası da qeyri-müəyyəndir. Qrossi keçən həftə jurnalistlərə bildirib ki, əvvəlki İsrail hücumları yerdən yuxarıdakı zavodu “tamamilə dağıdıb” və yeraltı uran zavodunun sentrifuqalarına “birbaşa vurulmasa da, ciddi ziyan dəyib, hətta tamamilə məhv olub”.
Bu vaxt BAEA bazar günü bildirib ki, İsfahandakı altı bina ABŞ hücumları nəticəsində ziyan görüb, o cümlədən çirklənmiş avadanlıqlarla işləyən bir emalatxana. Agentlik daha əvvəl bildirmişdi ki, əvvəlki İsrail hücumları obyektin dörd binasına, o cümlədən zavodun mərkəzi kimya laboratoriyasına ziyan vurub.
İran və Küveyt kimi qonşu Körfəz ölkələrindən gələn ilkin hesabatlar onu da göstərir ki, heç bir obyektdən əhəmiyyətli radioaktiv material sızması baş verməyib. Analitiklərin fikrincə, bu, İran rəsmilərinin hədəfə alınan obyektlərdən zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarını çıxarmış ola biləcəyinə işarə edə bilər.
İRAN-ın xəbər agentliyinin məlumatına görə, İran Atom Enerjisi Təşkilatının direktor müavini və Milli Nüvə Təhlükəsizliyi Sistemi Mərkəzinin rəhbəri Rza Kardan bazar günü təsdiqləyib ki, obyektlərdən kənarda “heç bir radiasiya çirklənməsi və ya nüvə radiasiyası müşahidə edilməyib”.
“Əhalinin təhlükəsizliyini və sağlamlığını qorumaq üçün ilkin planlar hazırlanmış və tədbirlər görülmüşdü, və bu səhər nüvə obyektlərinə cinayətkar hücumlara baxmayaraq, əvvəlcədən planlaşdırılmış tədbirlər sayəsində, bu sahələrdən və obyektlərdən kənarda heç bir radiasiya çirklənməsi və ya nüvə radiasiyası müşahidə edilməyib”, – Kardan bildirib.
BAEA də hədəfə alınan obyektlərin yaxınlığındakı radiasiya səviyyələrinin artmadığını deyib.
Agentlik bazar günü sosial media paylaşımında bildirib: “İranda Fordo da daxil olmaqla üç nüvə obyektinə hücumlardan sonra, BAEA bu vaxta qədər obyekt xaricində radiasiya səviyyəsində artım olmadığını təsdiq edə bilər.”
Quincy Məsuliyyətli Dövlətçilik İnstitutunun icraçı vitse-prezidenti Trita Parsi deyir ki, İranın ABŞ hücumlarından əvvəl ehtiyat tədbirləri görməsi ehtimalı yüksəkdir.
Əl-Cəzirəyə deyib: “Görünür, onlar artıq əvvəlcədən xəbərdarlıq almışdılar.”
“Onlar başa düşdülər ki, [Tramp] hərbi aktivləri hərəkətə gətirmək və faktiki olaraq zərbə endirmək üçün vaxt qazanır. Odur ki, düşünürəm ki, onlar bir müddətdir bu aktivləri köçürüblər – hazırda onların harada olması qeyri-müəyyəndir.”
Bu, İranın Nüvə Səylərini Dayandıracaqmı?
Zərbələrin İranın ümumi proqramına təsiri hələ məlum deyil.
Bununla belə, analitiklər bildirirlər ki, İranın proqramında silahlaşma səviyyəsinə çatmaq üçün o qədər irəlilədiyinə dair heç bir aydın dəlil yox idi.
Parsi deyib ki, İranın ən qiymətli atom aktivləri zənginləşdirilmiş uran ehtiyatıdır.
O əlavə edib: “Onlar bunu saxlamağa davam etdikcə, hələ də çox proqrama malikdirlər ki, bu da silahlandırıla bilər.”
“Və düşünürəm ki, biz İsraillilərdən tezliklə eşitməyə başlayacağıq ki, bu, Trampın iddia etdiyi kimi uğurlu zərbə deyil, əksinə İrana qarşı daha davamlı bombardman kampaniyasına ehtiyac olduğu barədə iddia irəli sürməyə başlayacaqlar.”
İranın Nüvə Proqramı Daha Əvvəl Çətinliklərlə Üzləşibmi?
Bəli. İranın atom ambisiyaları 1950-ci illərdə, ABŞ və İsrailin yaxın müttəfiqi olan Şah Məhəmməd Rza Pəhləvinin rəhbərliyi altında başlamışdı. Şahın ilkin vizyonu İranın atom potensialını həm enerji istehsalı, həm də daha az dərəcədə silah istehsalı üçün qurmaq idi. ABŞ, Almaniya və Fransa ölkəni yardım və texnologiya ilə dəstəkləyirdilər. Lakin 1979-cu il İslam İnqilabından sonra, Ayətullah Ruhullah Xomeyninin rəhbərliyi altında yeni hökumət, bahalı olduğunu və İranın Qərb texnologiyasından asılılığını davam etdirdiyini əsas gətirərək, proqramın bəzi hissələrini dayandırdı və ya fasilə verdi.
Ləğv edilmiş və ya dayandırılmış proqramlar, İran-İraq müharibəsi (1980-1988) zamanı ölkə İraqın işğalından sonra resursları müharibə səylərinə yönəltməyə məcbur qaldıqda daha da ziyan gördü. Sənaye istehsalat nəhəngi Siemens ilə əməkdaşlıq çərçivəsində tikilməkdə olan Buşehr reaktoru sahəsi İraq tərəfindən ciddi şəkildə bombalandı və demək olar ki, tamamilə zədələndi. Siemens nəticədə layihədən çıxdı. Hökumət daha sonra proqramını yenidən işə saldığını bildirdi, baxmayaraq ki, İran rəhbərliyi həmişə enerjini mülki məqsədlər üçün izlədiyini israr edib.
Stuxnet – İsrail və ABŞ tərəfindən hazırlanmış, lakin 2010-cu ildə aşkar edilmiş kompüter virusu İranın imkanlarına böyük ziyan vurdu. “Olimpik Oyunlar” ləqəbli proqram, İran şəbəkəsini kompromatlaşdırdı və sentrifuqaların öz-özünə dağılmasına səbəb oldu. Məlumatlara görə, bu proqram ABŞ-ın keçmiş prezidenti Barak Obama dövründə sürətlə genişlənmiş, lakin Corc U. Buş administrasiyası zamanı başlamışdı.
2015-ci il İranın atom sazişi (rəsmi olaraq Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planı və ya JCPOA kimi tanınır) çərçivəsində ölkə sanksiyaların yüngülləşdirilməsi müqabilində zənginləşdirmə imkanlarını məhdudlaşdırmağa məcbur edildi. İran, Çin, Rusiya, ABŞ, Fransa, Almaniya, Böyük Britaniya və Avropa İttifaqı arasında imzalanan saziş, zənginləşdirməni 3.67 faizlə məhdudlaşdırdı. 1979-cu il İslam İnqilabından bəri tətbiq edilən bəzi sanksiyalar tədricən ləğv edildi. Tehran sazişin şərtlərinə əməl etdi, BAEA-nın məlumatına görə. O, həmçinin BAEA-ya müntəzəm monitorinq imkanı verməyə razılaşdı. Lakin ABŞ prezidenti Donald Tramp 2018-ci ildə ilk dövründə sazişdən çıxdı və “maksimum təzyiq” kampaniyası çərçivəsində sanksiyalar tətbiq etdi, bu da Tehranı BAEA ilə əməkdaşlığı davam etdirsə də, şərtləri rədd etməyə məcbur etdi.
ABŞ Prezidenti Trampın əmri ilə İrandakı Nüvə Obyektlərinə Zərbələr
Əl-Cəzirə telekanalının “NewsFeed” proqramının 22 iyun 2025-ci il tarixli məlumatına əsasən, ABŞ prezidenti Donald Tramp Birləşmiş Ştatların hərbi qüvvələrinə İrandakı üç nüvə obyektinə hava zərbələri endirmək barədə sərt əmr verib. Bu hərbi addım, ABŞ-ın İsrailin İrana qarşı davam edən müharibəsinə aktiv şəkildə qoşulması kimi qiymətləndirilir. Tehran rəsmiləri bu hücumu qətiyyətlə pisləyərək, onu beynəlxalq hüququn kobud şəkildə pozulması kimi dəyərləndirib.
Hücumun Detalları və Strateji Əhəmiyyəti
Pentaqon tərəfindən hədəf alınan konkret nüvə obyektləri barədə ətraflı məlumat verilməsə də, bu zərbələrin Tehranın nüvə proqramına ciddi zərbə vurmaq və regiondakı strateji balansda dəyişiklik yaratmaq məqsədi daşıdığı bildirilir. ABŞ-ın bu müdaxiləsi, illərdir davam edən gərginliyi yeni və daha təhlükəli müstəviyə çıxarıb. Regionda yaranmış vəziyyət, xüsusilə də İsrail-Tehran qarşıdurmasının fonunda, böyük narahatlıqlara səbəb olub.
İranın Reaksiyası və Beynəlxalq Hüquq Çərçivəsi
İran Xarici İşlər Nazirliyi ABŞ-ın bu hərbi əməliyyatını ölkənin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə birbaşa təcavüz hesab edərək kəskin şəkildə qınayıb. Bəyanatda vurğulanır ki, bu cür birtərəfli hərəkətlər beynəlxalq hüquq normalarına ziddir və regionda onsuz da kövrək olan sabitliyi ciddi təhdid altında qoyur. Tehran, bu təxribata qarşı müvafiq cavab tədbirləri görəcəyini bəyan edib.
Müharibənin Gələcək Perspektivləri
ABŞ-ın İsrailin tərəfində bu cür açıq hərbi müdaxiləsi, Yaxın Şərqdəki münaqişənin miqyasını əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirmək potensialına malikdir. Beynəlxalq ictimaiyyət gərginliyin eskalasiyasının qarşısını almaq üçün tərəfləri təmkinə çağırsa da, vəziyyət getdikcə daha da mürəkkəbləşir. Regionda baş verən bu hadisələr fonunda, beynəlxalq təşkilatlar və diplomatik dairələr narahatlıqlarını ifadə edərək, Yaxın Şərqdəki vəziyyəti yaxından izləyir.
İran Nüvə Obyektlərinə ABŞ Hücumu: Tehranın Sərt Etirazı
2025-ci il iyunun 22-də yayımlanan məlumata görə, ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə həyata keçirdiyi hərbi hücum Tehranda böyük əks-səda doğurub. İranın Xarici İşlər naziri Abbas Araqçı bu addımı beynəlxalq hüququn “qəddar, ciddi və görünməmiş pozuntusu” kimi sərt şəkildə qınayıb.
ABŞ Hücumu Beynəlxalq Hüququn Pozulması Kimi
Al Jazeera telekanalının “NewsFeed” proqramında dərc olunan bəyanata görə, İranın yüksək rütbəli diplomatı ABŞ-ın nüvə obyektlərinə qarşı hərbi əməliyyatını pisləyərək, Vaşinqtonun beynəlxalq normaları kobud şəkildə tapdaladığını vurğulayıb. Araqçı bildirib ki, bu cür əməllər regionda gərginliyi artırmaqla yanaşı, dünya ictimaiyyətinə qarşı qeyri-məsul bir davranışdır və dərhal dayandırılmalıdır.
Tramp Administrasiyasına Qarşı Ciddi İttihamlar
Xarici İşlər naziri çıxışında ABŞ prezidenti Donald Tramp administrasiyasını İsraillə əməkdaşlıq edərək İranın suverenliyini pozmaqda ittiham edib. O, Vaşinqton və Təl-Əvivin bu addımlarının beynəlxalq arenada ciddi nəticələrə səbəb olacağını qeyd edib. Araqçı, bu gizli əməkdaşlığın İranın daxili işlərinə kobud müdaxilə olduğunu və ölkəsinin ərazi bütövlüyünə birbaşa təhdid yaratdığını xüsusi olaraq vurğulayıb.
Tehranın Qətiyyətli Mövqeyi: Ərazi Bütövlüyü Qorunacaq
Abbas Araqçı bəyanatının sonunda İranın öz ərazisini “bütün mümkün vasitələrlə” müdafiə edəcəyini qətiyyətlə bildirib. O, Tehranın milli təhlükəsizliyini təmin etmək üçün heç bir addımdan çəkinməyəcəyini və hər cür təxribata qarşı qətiyyətli şəkildə duracağını ifadə edib. Bu bəyanat regionda mövcud gərginliyin daha da artacağı ehtimalını gündəmə gətirib.
Sanki dünən idi ki, Amerika Birləşmiş Ştatlarının (ABŞ) prezidenti Donald Tramp İranın nüvə məsələsinə “diplomatik həll yolu” tapmaq üçün səylərini davam etdirirdi.
İndi isə ABŞ, İsrailin İrana qarşı qanunsuz hücumuna qoşularaq, şənbə günü İranın üç nüvə obyektinə zərbələr endirdi. Donald Tramp bu əməliyyatı “çox uğurlu hücum” kimi qələmə verib.
CNN-in dramatik şəkildə ifadə etdiyi kimi, “2025-ci ilin iyun ayının bu yay gecəsi Yaxın Şərqin əbədi dəyişdiyi an kimi xatırlana bilər; İsraildən nüvə məhv olma qorxusunun götürüldüyü; İranın gücünün neytrallaşdırıldığı və Amerikanın gücünün yüksəldiyi an.”
Əlbəttə ki, “nüvə məhv olma qorxusu” İsrailin İrana indiki hücumları ilə heç bir əlaqəsi olmayan bir iddiadır. ABŞ mediasında bu hücumlar hərbi və nüvə obyektlərini hədəf alan əməliyyat kimi təqdim edilsə də, nəticədə yüzlərlə mülki şəxs qətlə yetirilib. Qurbanlar arasında Tehran şəhərində ailəsi ilə birlikdə yuxuda ikən həyatını itirən 23 yaşlı şairə Pərnia Abbasi də var.
Netanyahunun Fürsət Müharibəsi
İsrailin zorakılıqlarını müdafiə etməyə çalışanlardan başqa hər kəsə gün kimi aydındır ki, İrana qarşı həyata keçirilən bu hücumlar İsrailin Baş naziri Binyamin Netanyahu üçün sadəcə bir fürsət müharibəsidir. O, İranın nüvə obyektlərinə qarşı kampaniyası ilə bir neçə məqsədə nail olmağa çalışır.
Qəzza zolağında acından ölən fələstinlilərin gündəlik olaraq qida və digər yardımlar axtararkən qətlə yetirildiyi, İsrailin davam edən soyqırımından dünyanın diqqətini yayındırmaqla yanaşı, Netanyahu öz ölkəsində qarşılaşdığı saysız-hesabsız korrupsiya ittihamlarından da diqqəti yayındırmağı bacarıb.
Bundan əlavə, İrana qarşı müharibə israillilər arasında olduqca populyardır ki, bu da daxili müxalifətlə üzləşən baş nazir üçün böyük siyasi xal deməkdir.
Donald Trampın əvvəlki diplomatik israrı təbii olaraq Netanyahunu ciddi şəkildə narahat etmişdi, lakin vəziyyət indi prezidentin “İranın nüvə obyektlərini yerlə-yeksan etdiyini” bəyan etdiyi iyun gecəsi bombardmanı ilə “düzəldilib”.
ABŞ-İran Münasibətlərinin Tarixi Fonu
Əlbəttə, İran uzun müddətdir ki, ABŞ-ın hədəfindədir və bir çox establişment nümayəndəsi bu ölkəni yerlə-yeksan etmək perspektivi ilə “ağız sulandırıb”. Bəziləri isə bunu daha açıq şəkildə ifadə edib, məsələn, BMT-də ABŞ-ın keçmiş səfiri və Donald Trampın ilk administrasiyasında qısa müddətə milli təhlükəsizlik müşaviri olmuş Con Bolton 2015-ci ildə “Nyu York Tayms” qəzetinin rəy səhifələrində aşağıdakı məsləhəti vermişdi: “İranın Bombasını Dayandırmaq Üçün, İranı Bombalayın”.
ABŞ-ın “qeyd qəzeti”nin redaktorlarının beynəlxalq hüququn açıq şəkildə pozulması çağırışını dərc etməkdən göz qırpmaması, İranın ABŞ cəmiyyətində və mediasında nə dərəcədə şeytanlaşdırıldığını göstərir. Xatırlayaq ki, 2002-ci ildə o zamankı ABŞ prezidenti Corc Buş İranı İraq və Şimali Koreya ilə birlikdə məşhur “şər oxu”na daxil etmişdi.
Lakin ABŞ imperializminin daimi tikanı olmaqdan başqa, İranın davranışları müəyyən digər beynəlxalq aktorlardan – məsələn, ABŞ-ın özündən – daha az “şər” olmuşdur. Məsələn, hazırda on milyardlarla dollar dəyərində soyqırımı maliyyələşdirən İran deyil.
Nə də ki, son bir neçə onillikdə dünyanın hər yerində insanları bombalayan və ya başqa şəkildə antagonizə edən İran deyil – Latın Amerikasında sağçı dövlət terrorunu dəstəkləməkdən Vyetnamda kütləvi qırğınlar törətməyə qədər.
Bundan əlavə, Orta Şərqdə yeganə gizli nüvə silahı gücü İran deyil, İsraildir. İsrail Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsini (NPT) imzalamaqdan imtina edib və obyektlərində heç vaxt BMT-nin təhlükəsizlik tədbirlərinə icazə verməyib.
ABŞ-ın İrandakı Zülmə Dəstəyi
İran hökumətinin “zülmkar” təbiətini əsas gətirərək İrana qarşı hücumları alqışlayanlar, ABŞ-ın bu ölkədə zülmü necə qızışdırdığını nəzərdən keçirməlidirlər. 1953-cü ildə CIA İranın demokratik yolla seçilmiş lideri Məhəmməd Musaddıqə qarşı çevriliş təşkil etdi və bu da işgəncəyə meylli şahın uzunmüddətli hakimiyyətinə yol açdı.
Tarixçi Ervand Abrahamian özünün “Müasir İranın Tarixi” adlı kitabında qeyd edir: “Silah tacirləri zarafat edirdilər ki, şah onların təlimatlarını digər kişilərin “Playboy” oxuduğu kimi oxuyurdu.” Həqiqətən də, şahın ABŞ silahlarına olan obsesiv marağı onun terrorla idarəçiliyinə çox kömək etdi ki, bu da 1979-cu il İran İnqilabı ilə sona çatdı. Bəs Donald Trampın indi bombaladığı İranın nüvə proqramı? O da məhz həmin şah tərəfindən başlanmışdı.
İndi, yəqin ki, silah tacirləri iyun ayının bu yay gecəsində baş verənlərdən və Yaxın Şərqdə gərginliyin ümumi artmasından heç də narahat deyillər. Netanyahu isə Donald Trampa İranın “ABŞ-ın qorxunc və haqlı gücü ilə” hədəflənməsi barədə “cəsarətli qərarına” görə təşəkkür edib.
Netanyahunun sözlərinə görə, Donald Trampın hərəkəti “tarixi dəyişəcək” – sanki dünyanı daha çox müharibə üçün təhlükəsiz etmək yeni bir şeymiş kimi. ABŞ mediası suveren bir millətə qarşı qanunsuz hücumları əsaslandırmağa çalışarkən, iki ağır nüvə silahına malik ölkənin nüvə “təhdidlərini” tənzimləmək üçün hərəkətə keçməsinin məkrli riyakarlığını şişirtmək olmaz.
Özünü spontan və manik davranışları ilə fəxr edən Donald Trampın növbəti addımının nə olacağını təxmin etmək çətindir. Amma əmin olun ki, nə olursa olsun, silah sənayesi yaxın zamanda ac qalmayacaq.
Bu məqalədə ifadə olunan fikirlər müəllifin özünə aiddir və “Al Jazeera”nın redaksiya mövqeyini əks etdirmir.
Al Jazeera telekanalının “NewsFeed” proqramının məlumatına görə, ABŞ-ın üç nüvə obyektinə, o cümlədən Fordou təsisatına qarşı həyata keçirdiyi görünməmiş hücumdan sonra İran İsrailə ilk cavab zərbələrini endirib. Bu hərbi addım regionda gərginliyi pik həddə çatdırıb. Hadisə 2025-ci il iyunun 22-də qeydə alınıb.
ABŞ Hücumu və Tehranın Reaksiyası
Bu əməliyyat, ABŞ-ın İrandakı üç strateji nüvə obyektinə, xüsusən də Fordou təsisatına qarşı reallaşdırdığı misilsiz hərbi müdaxilədən sonra baş verib. Tehran rejimi bu hərəkəti özünün suverenliyinə qəsd kimi qiymətləndirərək dərhal cavab tədbirləri görməyə başlayıb. Hər iki tərəf arasında gərginlik son həddə çatıb.
İsraildəki Vəziyyət və Tələfatlar
İranın İsrailə endirdiyi bu cavab zərbələri nəticəsində İsrailin mərkəzi bölgələrində ən azı 11 nəfər yaralanıb. İşğal altındakı Şərqi Qüds və Təl-Əviv şəhərlərində isə hava həyəcan siqnalları səslənib, bu da əhalinin təşvişinə səbəb olub. Vəziyyət beynəlxalq ictimaiyyətin diqqət mərkəzindədir.
Orta Şərqdə Gərginlik Zirvədə: İran və İsrail Qarşılıqlı Raket Atəşi Açıb
ABŞ-ın İranın əsas nüvə obyektlərini bombalamasından sonra İran və İsrail arasında raket atışmaları baş verib ki, bu da Orta Şərqdə gərginliyi dramatik şəkildə artırıb. Bu, İran və İsrail arasındakı on illərdir davam edən soyuq müharibənin isti fazaya keçidinin ən bariz göstəricisidir.
ABŞ-ın Nüvə Obyektlərinə Zərbəsi və İranın Cavabı
İran bazar günü iki ardıcıl, hər biri 27 raketdən ibarət hücum həyata keçirərək, İsrailin əsas Ben Qurion hava limanını, tədqiqat müəssisələrini və komanda mərkəzlərini hədəf alıb. İranın dövlət xəbər agentliyi bildirib ki, hücumlar Tel-Əviv yaxınlığında yerləşən bu ərazilərə yönəldilib. Bütün İsraildə həyəcan siqnalı səsləri eşidilib, milyonlarla insan təhlükəsiz otaqlara və sığınacaqlara qaçıb. Təl-Əviv kimi ticarət mərkəzlərinin, eləcə də Qüds, Hayfa və ölkənin digər hissələrində partlayışlar və raketlərin qarşısının alınması müşahidə olunub. İsrailin təcili yardım işçilərinin məlumatına görə, ən azı 20 nəfər yaralanıb. Əmmandan xəbər verən Al Jazeera-nın müxbiri Nour Odeh bildirib ki, “bu, ilk dəfədir ki, iki raket zərbəsi bu cür sıx ardıcıllıqla baş verir. Adətən, hər zərbə arasında saatlar olur, bu dəfə isə yarım saatdan az vaxt keçib”. Bu vəziyyət İran və İsrail arasında yaranmış yeni hərbi dinamikanı əks etdirir.
İsraildə Vəziyyət və Genişmiqyaslı Zərər
Hədəf alınan ərazilər Suriyadakı işğal olunmuş Qolan Təpələrindən Yuxarı Qalileyə, Şimali və Mərkəzi İsrailə qədər geniş bir coğrafiyanı əhatə edib. Nour Odeh-in sözlərinə görə, 10 ayrı nöqtə ya birbaşa raketlərdən, ya da böyük qəlpələrdən zərər görüb. O, “xüsusilə Tel-Əviv bölgəsində və Hayfada böyük dağıntılar var” deyə vurğulayıb. Tel-Əvivdən və şimalda yerləşən Hayfadan yayılan videolarda xilasedici qrupların dağıntılar arasında işlədiyi, bəzi mənzillərin tamamilə dağıldığı, küçələr boyu əzilmiş avtomobillərin olduğu və tibb işçilərinin partladılmış evlər sırasından yaralıları təxliyə etdiyi görünür. İsrail ordusu Hayfada niyə hava hücumu xəbərdarlığı siqnalının verilmədiyini araşdırdığını bildirib. İsrail həmçinin Qərbi İranda “hərbi hədəflərə” qarşı yeni bombardman dalğası həyata keçirib. İsrail hərbçiləri daha əvvəl bildirmişdi ki, onların zərbələri İranın raket buraxılış qurğularını məhv edib və əsgərləri hədəf alıb. Bütün bu hadisələr İran və İsrail arasındakı münaqişənin dərinləşdiyini göstərir.
ABŞ və İranın Gərgin Bəyanatları
Bu son raket mübadiləsi ABŞ-ın İranın Natanz, İsfahan və Fordoudakı nüvə obyektlərini bombalamasından sonra baş verib. ABŞ prezidenti Donald Tramp hücumların hər üç obyekti “darmadağın etdiyini” bildirib. Tramp qeyd edib ki, İranın gələcəyi “ya sülh, ya da faciə”dir və vurulacaq bir çox başqa İran hədəfi var. “Əgər sülh tezliklə gəlməzsə, biz bu hədəflərə dəqiqlik, sürət və bacarıqla zərbələr endirəcəyik,” deyə o vurğulayıb. İran öz növbəsində özünü müdafiə etmək üçün “bütün variantları” saxladığını bildirib və əgər ABŞ müharibəyə qoşularsa, bunun “əbədi nəticələri” olacağı barədə xəbərdarlıq edib. Bu bəyanatlar İran və İsrail arasındakı gərginliyi daha da artırır.
İran Xarici İşlər Nazirliyi ABŞ-ın onun nüvə obyektlərinə hücumlarını beynəlxalq hüququn “kobud və görünməmiş pozulması” kimi pisləyib. Nazirlik bildirib ki, dünya ABŞ-ın diplomatik prosesin ortasında diplomatiyaya xəyanət edərək İsrailin “aqressiv hərəkətini” dəstəklədiyini və indi “İrana qarşı təhlükəli müharibə” apardığını unutmamalıdır. Əlavə edilib ki, artıq aydın olub ki, ABŞ “heç bir qayda və etikaya riayət etmir və soyqırımçı və işğalçı rejimin məqsədlərinə çatmaq üçün heç bir qanunsuzluq və cinayətdən çəkinmir”. Bu, İran və İsrail arasındakı münaqişəni beynəlxalq hüquq müstəvisinə daşıyır.
Hava Məkanı Məhdudiyyətləri və Beynəlxalq Həssaslıq
Bu arada, İsrail hava limanı idarəsi bildirib ki, İranla müharibə nəticəsində xaricdə qalan minlərlə vətəndaşını geri qaytarmaq üçün bazar günü GMT vaxtı ilə saat 11:00-dan etibarən hava sahəsini müvəqqəti olaraq açacaq. Ben Qurion Hava Limanı “Təhlükəsiz Qayıdış Əməliyyatı” çərçivəsində saat 14:00-dan 20:00-a qədər enişlər üçün açıq olacaq. FlightRadar24 saytının məlumatına görə, ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə hücumlarından sonra əksər aviaşirkətlər Orta Şərqin böyük hissəsindən yayınmağa davam edir. Bu vəziyyət, İran və İsrail arasında davam edən gərginlik fonunda regionda ümumi təhlükəsizlik narahatlıqlarını artırır.
Regionda Gərginlik Yüksəlir: İsrailə İran Raket Hücumları
ABŞ-ın İranın əsas nüvə obyektlərinə zərbələr endirməsindən bir neçə saat sonra Tehran rejimi İsrailə kütləvi raket hücumları həyata keçirib. Bazar günü sahil şəhəri Təl-Əvivdə və paytaxt Qüdsdə güclü partlayış səsləri eşidilib. İsrail hərbi qüvvələri ölkəyə doğru gələn İran raketləri barədə məlumat verdikdən dərhal sonra hava hücumundan müdafiə sistemlərini işə salıb.
Zərərlər və İlkin Hesabatlar
İsrail şəhərlərində təhlükə sirenləri səslənib. Xilasetmə xidmətlərinin və yerli media orqanlarının məlumatına görə, ilkin olaraq ən azı 20 nəfər müxtəlif dərəcəli xəsarətlər alıb. İsrail polisi şimaldakı Hayfa limanı yaxınlığında “silah qalıqlarının aşkarlandığını” bildirib. Yerli orqanlar təcili yardım qruplarının qeydə alınan “qəza yerinə” cəlb olunduğunu təsdiqləyib. İranın hədəf aldığı ərazilər arasında Təl-Əviv, Hayfa və cənub şəhəri Beer-Şeva tez-tez qeyd olunur.
Hərbi Senzura və Son Rəqəmlər
Zərbələrlə bağlı məlumatların yayılması İsraildə ciddi hərbi senzura qaydalarına tabedir. Rəsmi açıqlamalara görə, iyunun 13-də müharibənin başlanmasından bəri ölkə ərazisində rəsmi olaraq ən azı 50 zərbə qeydə alınıb və 25 nəfər həlak olub.
ABŞ-İran Gərginliyi və Radiasiya Səviyyəsi
Bu hadisələr, ABŞ prezidenti Donald Trampın Birləşmiş Ştatların İsfahan, Fordou və Nətənzdəki İran nüvə obyektlərini “tamamilə məhv etdiyini” iddia etməsindən sonra İranın “daimi nəticələr” olacağı barədə xəbərdarlığı fonunda baş verir. Eyni zamanda, İranın Milli Nüvə Təhlükəsizliyi Sistemi Mərkəzi və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nüvə nəzarəti orqanı olan Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik (AEBA), ABŞ-ın zərbələrindən sonra ərazidə radiasiya səviyyələrində heç bir artımın qeydə alınmadığını bildiriblər.
ABŞ prezidenti Donald Trampın dəfələrlə nüvə müharibəsinin qarşısını aldığını və milyonlarla insanın həyatını xilas etdiyini iddia edərək, bunun üçün heç bir tərif almadığından şikayətlənməsi fonunda, Pakistan rəsmiləri onu Nobel Sülh Mükafatına namizəd göstərəcəklərini bəyan ediblər. Bu mükafat Trampın uzun müddətdir arzuladığı bir nailiyyət kimi qəbul edilir.
2025-ci ilin may ayında ABŞ prezidenti Donald Trampın elan etdiyi atəşkəs nüvə silahına malik Hindistan və Pakistan arasında dörd günlük münaqişəyə qəfil son qoymuşdu. Həmin vaxtdan bəri Tramp dəfələrlə nüvə müharibəsinin qarşısını aldığını, milyonlarla insanın həyatını xilas etdiyini vurğulayır və bu uğura görə lazımi qiymət verilmədiyindən gileylənir.
Pakistan ABŞ-ın diplomatik müdaxiləsinin döyüşləri dayandırdığı ilə razılaşsa da, Hindistan bunun iki ölkənin hərbçiləri arasında ikitərəfli razılaşma olduğunu iddia edir.
Strateji Uzaqgörənlik və Sülhməramlı Rol
İslamabad X sosial media platformasında verdiyi bəyanatda qeyd edib: “Prezident Tramp həm İslamabad, həm də Yeni Dehli ilə möhkəm diplomatik əlaqələr quraraq sürətlə pisləşən vəziyyəti de-eskalasiya edən böyük strateji uzaqgörənlik və mükəmməl dövlətçilik nümayiş etdirdi. Bu müdaxilə onun həqiqi bir sülhməramlı kimi rolunun və dialoq yolu ilə münaqişələrin həllinə sadiqliyinin sübutudur.”
Hökumətlər Nobel Sülh Mükafatına namizədləri irəli sürə bilərlər. Vaşinqton və Yeni Dehlidən bu bəyanata hələlik rəsmi reaksiya verilməyib. Pakistandakı bəzi analitiklər bu addımın ABŞ prezidenti Donald Trampı İranın nüvə obyektlərinə İsraillə birlikdə hərbi zərbə endirmək planından çəkindirə biləcəyini ehtimal edirlər. Pakistan İsrailin bu cür addımlarını beynəlxalq hüququn pozulması və regional sabitliyə təhdid kimi pisləyir.
Cümə günü sosial media paylaşımında Tramp Hindistan və Pakistan arasındakı münaqişə də daxil olmaqla, ilk səlahiyyət müddətində həll etdiyini iddia etdiyi uzun bir münaqişələr siyahısını təqdim edib. O, həmçinin İsraillə bəzi müsəlman ölkələri arasında “İbrahim razılaşmaları” adlanan sazişləri də vurğulayıb. Lakin Tramp əlavə edib: “Nə etsəm də, Nobel Sülh Mükafatı almayacağam.”
Trampın Eqosuna Xitab etmək: Niyə İndi?
ABŞ prezidenti Donald Tramp Hindistan və Pakistan arasındakı əsas düşmənçilik mənbəyi olan mübahisəli Kəşmir regionu üzərində vasitəçilik etməyə hazır olduğunu dəfələrlə bildirib. Uzun müddətdir Kəşmirə beynəlxalq diqqət çağırışları edən İslamabad bu mövqeydən məmnundur.
Lakin Trampın bu mövqeyi ABŞ-ın Cənubi Asiyadakı siyasətini alt-üst edib, çünki bu siyasət Çinə qarşı Hindistanı əsas dayaq kimi görmüşdü. Bu, həmçinin Tramp və Hindistanın Baş naziri Narendra Modi arasında əvvəlki sıx əlaqələri də sual altında qoyub.
Pakistanın Trampı namizəd göstərmək qərarı, bu həftə Pakistan ordusunun baş qərargah rəisi, General Asim Munirin ABŞ prezidenti ilə nahar etdiyi vaxta təsadüf edib. Bu, İslamabadda mülki hökumət olduğu halda, Pakistan hərbi liderinin Ağ Evə dəvət olunduğu ilk hadisə idi.
Trampın ötən həftə Kanadada keçirilən G7 sammitində Modi ilə planlaşdırılan görüşü ABŞ prezidentinin sammiti erkən tərk etməsi səbəbindən baş tutmayıb. Lakin iki lider sonradan telefonla danışıblar. Hindistan hökumətinin bildirdiyinə görə, Modi telefon danışığında “Hindistan Pakistanla mübahisəsində vasitəçiliyi qəbul etməyəcək və heç vaxt qəbul etməyəcək” deyib.
Pakistan parlamentinin Senat Müdafiə Komitəsinin keçmiş sədri Muşahid Hüseyn, ABŞ prezidenti Donald Trampı sülh mükafatına namizəd göstərməyin haqlı olduğunu bildirib.
O, “Tramp Pakistan üçün yaxşıdır. Əgər bu, Trampın eqosuna xitab edirsə, qoy elə olsun. Bütün Avropa liderləri ona böyük ölçüdə yaltaqlanırlar” deyib.
Lakin bu addım Pakistan daxilində universal şəkildə alqışlanmayıb, çünki Trampın Qəzzada İsrailin müharibəsinə dəstəyi orada böyük ehtiraslara səbəb olub.
Tanınmış pakistanlı televiziya siyasi tok-şou aparıcısı Talat Hüseyn X-dəki paylaşımında bildirib: “Qəzzada İsrailin şəkər atası və onun İrana hücumlarının alqışlayanı heç bir mükafata namizəd deyil. Bəs bir neçə aydan sonra Modini yenidən hər iki yanağından öpməyə başlasa necə?”
İslamabad, Pakistan – ABŞ prezidenti Donald Tramp bu il martın 4-də ikinci dəfə ölkəsinin prezidenti olduqdan sonra Konqresin birgə iclasında etdiyi ilk çıxışında diqqətçəkən bir açıqlama verdi.
O, 2021-ci ilin avqustunda Talibanın hakimiyyəti ələ keçirməsindən sonra minlərlə əfqanın qaçmağa çalışdığı zaman Kabil hava limanında baş verən ölümcül Əbiy Qeyt bombalanmasına toxunaraq, iddia edilən cinayətkarın həbs olunduğunu bildirdi.
Həbsdə göstərdiyi əməkdaşlığa görə təşəkkür etdiyi ölkə Pakistan idi. Tramp bəyan etdi: “Mən bu canavarın həbsində kömək etdiyinə görə xüsusilə Pakistan hökumətinə təşəkkür etmək istəyirəm”.
Bundan təxminən üç ay sonra, Tramp çərşənbə günü Ağ Evdə Pakistan ordusu rəisi Əsim Muniri nahar etməyə dəvət etdi. Bu, bir ABŞ prezidentinin Pakistandan dövlət başçısı olmayan bir hərbi rəisi ilk dəfə qəbul etməsi idi. Munir ABŞ-a beş günlük səfərdədir.
Trampın yeddi il əvvəl ABŞ-ı “yalnız yalan və hiyləgərlik” və terrorçulara təhlükəsiz sığınacaqlar verməkdə ittiham etdiyi, sələfi Co Baydenin isə “ən təhlükəli millətlərdən biri” adlandırdığı bir ölkə üçün bu, dramatik bir dönüş nöqtəsidir.
Mütəxəssislər bildirirlər ki, bu sıfırlanma Trampın ikinci administrasiyası dövründə həftələrdir davam edən bir prosesin nəticəsi idi və may ayında Hindistan ilə Pakistan arasında qısa, lakin gərgin hərbi qarşıdurma zamanı ABŞ-ın atəşkəsə vasitəçilik etməsi ilə daha da möhkəmləndi.
Bəzi analitiklər xəbərdarlıq edirlər ki, inkişaf edən bu münasibətlər institusional siyasətin deyil, Trampın şəxsi mövqeyinin nəticəsi kimi qiymətləndirilməlidir.
Yaxın Şərq İnstitutunun (MEI) baş elmi işçisi Marvin Vaynbaum Əl-Cəzirəyə verdiyi açıqlamada deyib: “Biz fikirləri saatbasaat dəyişən bir administrasiya ilə işləyirik. Burada heç bir proses yoxdur”.
O əlavə edib: “Bir dəqiqə ABŞ-ın marağı yoxdur, növbəti dəqiqə isə prioritetlər sürətlə dəyişir. Siz dəyişkən və fərdi xarakterli bir administrasiya ilə qarşılaşırsınız və bunu ənənəvi ABŞ xarici siyasəti ilə əlaqələndirmək olmaz”.
Lakin digərləri qeyd edirlər ki, Trampın Muniri qonaq etməsinin özü belə əhəmiyyətli bir optik effektdir.
Nyu-York Şəhər Universitetinin (CUNY) görkəmli müəllimi Raza Əhməd Rumi bildirib: “Trampın Pakistan ordusu rəisini nahara dəvət etməsi yalnız protokolu pozmaq deyil, həm də protokolu yenidən müəyyən etməkdir. Bu, açıq şəkildə göstərir ki, Pakistan Vaşinqtonun diqqət mərkəzindədir, ən azı hələlik, daxili dairədədir”.
Regional böhranlar fonunda münasibətlərin yenidən qurulması
Tramp və Əsim Munir arasında görüş, İsrailin iyunun 13-dən bəri İran şəhərlərində hücumlar həyata keçirdiyi Yaxın Şərqdə gərginliyin artdığı bir dövrdə baş tutdu. İran da öz növbəsində İsrailə raket hücumları ilə cavab verdi.
İsrailin İran generalları, raket bazaları, nüvə obyektləri və alimlərini hədəf alan hücumu 200-dən çox insanın ölümünə səbəb oldu. İranın son altı gündə İsrailə etdiyi raket və dron hücumları isə təxminən 20 nəfərin həyatına son qoydu.
Binyamin Netanyahunun başçılıq etdiyi İsrail hökuməti ABŞ-ı İrana qarşı hücuma qoşulmağa çağırırdı. İran Pakistanla 900 kilometrlik (559 mil) sərhədi bölüşür.
Çərşənbə günü Əsim Munirlə nahardan sonra Oval Ofisdə mediaya açıqlama verən ABŞ prezidenti Donald Tramp, pakistanlıların “İranı çox yaxşı, əksər insanlardan daha yaxşı tanıdıqlarını” qeyd etdi, lakin əlavə etdi ki, onlar “xoşbəxt deyillər”.
Prezident Trampın sözlərinə görə, Munirlə görüşməsinin əsas səbəbi, may ayında Pakistan və Hindistan arasında 1,6 milyarddan çox insanın yaşadığı regionu nüvə müharibəsi astanasına gətirən münaqişənin həllindəki roluna görə ona təşəkkür etmək idi.
“Mənim onu burada qəbul etməyimin səbəbi, [Hindistanla] müharibəyə girmədiyinə görə ona təşəkkür etmək idi. Həmçinin bir neçə gün əvvəl gedən baş nazir Narendra Modiyə də təşəkkür etmək istəyirəm. Biz Hindistan və Pakistanla ticarət sazişi üzərində işləyirik,” Hindistan lideri Modi ilə isti münasibətləri ilə tanınan Tramp bildirdi.
“Bu iki çox ağıllı insan nüvə müharibəsinə çevrilə biləcək bir müharibəni davam etdirməməyə qərar verdi. Pakistan və Hindistan iki böyük nüvə gücüdür. Bu gün onunla görüşməkdən şərəf duydum,” o, Munirə istinad edərək əlavə etdi.
Böhran aprel ayında Hindistan nəzarətindəki Kəşmirdə 26 Hindistan vətəndaşını öldürən hücumdan sonra başlamışdı. Hindistan günahı Pakistanın üzərinə atdı, lakin Pakistan bu ittihamı rədd edərək “etibarlı, müstəqil, şəffaf” araşdırma tələb etdi.
Mayın 7-də HindistanPakistan və Pakistan nəzarətində olan Kəşmir ərazilərinə zərbələr endirdi. Pakistan öz hava qüvvələri vasitəsilə cavab verərək ən azı altı Hindistan qırıcısını vurduğunu iddia etdi. Hindistan itkilərini təsdiqləsə də, rəqəmləri açıqlamadı.
Münaqişə hər iki tərəfin üç gün ərzində dron mübadiləsi aparması və nəhayət, mayın 10-da hərbi hədəflərə raketlər atması ilə daha da kəskinləşdi. Bu münaqişə yalnız intensiv arxa kanal diplomatiyasından, xüsusilə də ABŞ-ın iştirakı ilə, atəşkəslə nəticələndi.
Tramp çərşənbə günü öz rolunu bir daha vurğuladı. “Mən Pakistan və Hindistan arasındakı müharibəni dayandırdım. Bu adam [Munir] Pakistan tərəfindən, Modi Hindistan tərəfindən və digərləri bu müharibənin qarşısının alınmasında son dərəcə nüfuzlu oldular,” o qeyd etdi.
PakistanABŞ-ın rolunu qəbul etsə də, Hindistan atəşkəsin yalnız ikitərəfli dialoq nəticəsində əldə edildiyini israr edir. Hindistan Xarici İşlər Naziri Vikram Misri çərşənbə axşamı bildirib ki, Hindistan baş naziri Modi Trampla telefonla danışaraq, Hindistan ilə Pakistan arasında ABŞ vasitəçiliyinin olmadığını vurğulayıb.
Pakistannın ordusu rəisi Əsim Munir ilə görüşdən saatlar əvvəl, ABŞ prezidenti Donald Tramp Hindistanın baş naziri Narendra Modi ilə telefonla danışdı [Nathan Howard/Reuters]
Vaşinqtonda yerləşən “PoliTact” məsləhət firmasının baş strateqi Arif Ənsar bildirib ki, Pakistanın qarşıdurma zamanı göstərdiyi hərbi performans Trampın əməkdaşlığına səbəb olub.
Ənsar Əl-Cəzirəyə deyib: “Bu, siyasi və iqtisadi çətinliklərinə baxmayaraq, ölkənin daha böyük bir rəqibdən üstün ola biləcəyini göstərdi. Bu, ABŞ prezidenti Donald Trampı əsas strateji maraqlar əsasında Pakistanın ənənəvi güc mərkəzləri ilə əməkdaşlığa sövq etdi”.
Əhəmiyyəti bərpa etmək imkanı
Bu əməkdaşlığın uzun bir tarixi var.
Pakistanın ABŞ-la münasibətləri 1947-ci ildə müstəqilliyini qazandıqdan sonra, Soyuq Müharibə dövründə Vaşinqtonla əməkdaşlıq etməsi ilə başlayıb. Sovet İttifaqının Əfqanıstana hücumundan sonra PakistanABŞ-ın oradakı məqsədlərini dəstəklədi və hər iki tərəf, nəticədə Moskva qoşunlarını çıxarmağa məcbur edən mücahidləri dəstəkləmək üçün sıx əməkdaşlıq etdi.
Sonralar, Pakistan 11 sentyabr hadisələrindən sonra ABŞ-ın “terrorizmlə mübarizə”sinə də dəstək verdi.
Lakin illər keçdikcə, ABŞ-ın strateji dairələrində bir çoxları Pakistanın etibarlı bir təhlükəsizlik tərəfdaşı kimi nüfuzunu şübhə altına almağa başladılar, xüsusilə də 11 sentyabr hücumlarının memarı Üsamə bin Ladenin 2011-ci ildə Pakistanın hərbi qərargahına yaxın Rawalpindidə, Abbottabadda tapılmasından sonra.
Talibanın 2021-ci ilin avqustunda hakimiyyətə qayıtmasından sonra strateji tərəfdaşlıq daha da zəiflədi. Pakistan getdikcə iqtisadi, hərbi və texnoloji dəstək üçün Çinə üz tutdu.
Lakin Vaynbaum bildirib ki, Donald Trampın yenidən vəzifəyə qayıtmasından sonra Pakistan əvvəlki Bayden administrasiyası dövründə olmayan hörməti qazanmağa başlayıb.
Vaynbaumun sözlərinə görə, Tramp “əks-terror yardım” istəyirdi və görünür, bunu əldə etdi.
İyunun 10-da ABŞ Mərkəzi Komandanlığının (CENTCOM) rəisi general Maykl E. Kurilla Əbiy Qeyt bombalanmasında şübhəli bilinən şəxsin necə ələ keçirildiyini ətraflı şəkildə izah etdi.
Vaşinqtonda Nümayəndələr Palatası Hərbi Xidmətlər Komitəsi qarşısında verdiyi ifadədə Kurilla bildirib: “Onlar [Pakistan] hazırda aktiv terrorizmlə mübarizə aparırlar və terrorla mübarizə dünyasında fenomenal tərəfdaş olublar”.
Həmçinin İran da daxil olmaqla ABŞ ordusunun Yaxın Şərq əməliyyatlarına nəzarət edən Kurillanın sözlərinə görə, Əbiy Qeyt bombalanmasında şübhəli bilinən şəxsin həbsi də daxil olmaqla bu irəliləyiş Pakistan ordusunun rəisi ilə birbaşa əlaqələndirmə sayəsində mümkün olub. O, “Marşal Əsim Munir mənə “Daesh-K” [İŞİD-K və ya İŞİS-K] fərdlərindən birini tutduqlarını bildirmək üçün zəng etdi,” deyib.
Vaynbaum, ikitərəfli münasibətlər üçün “pastanın üzərindəki krem” olaraq, Pakistanın “əlavə hədiyyələr, məsələn, tariflərsiz ticarət sazişi, nadir torpaq mineralları təklif etməsi və kriptovalyuta” təklif etdiyini irəli sürdü. Vaynbaum daha əvvəl ABŞ Dövlət Departamentinin Kəşfiyyat və Araşdırma Bürosunda Pakistan və Əfqanıstan üzrə analitik kimi xidmət etmişdi.
Müdafiə, robototexnika və elektronika kimi sənayelər üçün kritik olan nadir torpaq mineralları Pakistanın indi ABŞ və Səudiyyə Ərəbistanı da daxil olmaqla xarici investorlara təklif etdiyi aktivlərdəndir.
Pakistan bu yaxınlarda kripto şurası da yaratdı və investisiya və tərəfdaşlıqları cəlb etmək üçün ABŞ rəsmiləri ilə danışıqlar apardı.
Rumi Munir-Tramp görüşünü “tarixi” adlandırdı.
“ABŞ Pakistanın qarşılığında çox şey vermədən regional böhranı riskdən çıxarmaq üçün köməyini istəyir. Munir üçün bu, əhəmiyyətini yenidən təsdiqləmək və bəlkə də ölkə daxilində manevr sahəsi üçün danışıqlar aparmaq imkanıdır,” o bildirib.
Əməliyyat xarakterli əlaqələr və demokratik dəyərlər
Tarixən, Pakistanın ABŞ-la münasibətləri, xüsusilə də təhlükəsizlik sahəsində, əsasən əməliyyat xarakterli olmuşdur. ABŞ yardımı və investisiyası tez-tez Pakistanın ABŞ-ın strateji məqsədləri ilə uyğunlaşmasından sonra gəlmiş, onun infrastrukturu və ordusunun qurulmasına kömək etmişdir.
Lakin münasibətlər etibarsızlıqla da yadda qalıb. ABŞ administrasiyaları Pakistanı ikili oyun oynamaqda ittiham edərkən, PakistanABŞ-ı onlarla birlikdə dayanarkən etdiyi qurbanlara hörmət etməməkdə ittiham edir.
Mütəxəssislərin fikrincə, bu son əməkdaşlığın qısa bir mərhələ, yoxsa daha davamlı bir uyğunlaşma olacağı hələlik naməlum qalır.
Nyu-Yorkda yerləşən akademik Rumi bildirib ki, ABŞ ənənəvi olaraq ehtiyac duyduğu zaman Pakistanla əlaqə qurmuş, bacardığı zaman isə geri çəkilmişdir.
O qeyd edib: “Bu münasibətlər, baxıldığı təhlükəsizlik perspektivindən kənara çıxaraq institusional bir xarakter almasa, bu, yalnız başqa bir taktiki romandır. Keçmiş əlaqələr kimi, strateji məqsədlərə çatıldıqda və ya rejimlər dəyişdikdə bu da solğunlaşa bilər”.
PoliTact-dan Ənsar da əlavə edib ki, qlobal güc dəyişikliyi fonunda Pakistan yenidən böyük bir strateji seçim astanasındadır.
“Çox şey Çinə, yoxsa ABŞ-a meyl etməsindən asılıdır. Bu qərar həm də İsrail-Fələstin münaqişəsinin inkişafı və İranın rolu ilə bağlıdır”, o bildirib.
Lakin Dövlət Departamentinin keçmiş rəsmisi Vaynbaum, münasibətlərdəki sıfırlanmanı müvəqqəti hesab edərək, “bu administrasiyada heç nə daimi deyil” deyib.
“Əgər Pakistanİran böhranında hansısa rol oynayarsa, bu münasibətlər daha əhəmiyyətli məna kəsb edə bilər. Lakin bu administrasiya ilə heç nəyin sabit olmadığını, hər an, hər saat dəyişə biləcəyini nəzərə almalıdır,” o deyib.
Pərdəarxası güc
Hərbi qüvvələr Pakistanın ən güclü qurumu olaraq qalır və siyasətə, cəmiyyətə böyük təsir göstərir.
Ordu 30 ildən çox birbaşa idarəçilikdə olub və keçən il mübahisəli səsvermə ilə seçilən hazırkı hökumət, geniş şəkildə Munirin rəhbərliyi altında hərbi liderlikdən sonra ikinci dərəcəli hesab olunur.
ABŞ prezidenti Corc Buş (sağda) Pakistan prezidenti Pərviz Müşərrəf ilə Ağ Evdə birgə mətbuat konfransına gedərkən, Vaşinqton, 22 sentyabr 2006-cı il. [Fayl foto: Jim Young/Reuters]
Bu, tarixi presedentə uyğundur. Pakistanın ilk hərbi rəhbəri, feldmarşal Əyyub Xan 1960-cı illərdə ABŞ-la sıx əlaqələr saxlamışdı. Sonrakı hərbi rəhbərlər, o cümlədən 1980-ci illərdə general Məhəmməd Ziya-ül-Həq və 2000-ci illərdə general Pərviz Müşərrəf də ABŞ-la güclü münasibətləri davam etdirmişlər. Hər üçü ABŞ prezidentləri tərəfindən Ağ Evdə qəbul edilmişdir – lakin yalnız dövlət başçısı olduqdan sonra.
İndi Xandan sonra ikinci Pakistanlı olan Marşal Əsim Munir, mütəxəssislərin fikrincə, mülki hökumətin mövcudluğuna baxmayaraq, Pakistanın əsl gücünün hərbidə qaldığına dair təsəvvürü gücləndirir.
Buna baxmayaraq, CUNY-dən Rumi “simvolizmi transformasiya ilə qarışdırmamaq” vacibliyini vurğulayıb.
O xəbərdarlıq edib: “Bu [Tramp-Munir] görüş ABŞ–Pakistanmünasibətlərində mövcud olan hərbi-hərbi əlaqəni təsdiqləyir, lakin o, həm də mülki quruluşu bypass edir ki, bu da demokratik konsolidasiyanı dəstəkləyən hər kəsi narahat etməlidir. Əgər bu “sıfırlanma”dırsa, bu, xakinin (hərbi formasının) yenə də seçki bülletenindən üstün gəldiyi bir sıfırlanmadır”.
PoliTact-dan Ənsar da bu fikri bölüşərək, görüşün Pakistandakı mülki-hərbi balansına mənfi təsir göstərdiyini, çünki Pakistanda “əsl güc sahibinin” kim olduğunu nümayiş etdirdiyini bildirib.
O deyib: “Uzunmüddətli dövrdə, keçmişdəki bu cür əlaqələr ölkə [Pakistan] üçün böyük siyasi, iqtisadi və təhlükəsizliklə bağlı fəsadlara səbəb olmuşdur.”
“Lakin əlavə olaraq, bu, millətə təsir edən kritik qərarların müzakirə, konsensus və ya ictimai məsuliyyət olmadan gizli şəkildə verilməli olduğu bir normanı təşviq etmişdir. Bu, ölkənin gələcəyi ilə bağlı cəmiyyətdə və siyasətdə artan məyusluğa səbəb olur.”
