İslamabad, Pakistan – 1979-cu ildə keçmiş Sovet İttifaqı Əfqanıstanı işğal etdikdən sonra, Allah Meerin valideynləri milyonlarla Əfqan qaçqını arasında öz ölkəsindən qaçanlardan idilər.
Onun ailəsi Pakistanın şimal-qərbindəki Kohatda bir qaçqın kəndində məskunlaşdı. İndi 45 yaşı olan Meer elə orada doğulub. Meer bildirir ki, onun böyük ailəsinin 200-dən çox üzvü Əfqanıstandan Pakistana köç edib və o vaxtdan bəri bu ölkə onların evi olub.
Son iki ildə, Pakistan yüz minlərlə Əfqan qaçqınını geri göndərməyə başladığı üçün ailə öz gələcəyi barədə narahatlıq keçirsə də, hələlik İslamabadın deportasiya əməliyyatlarından yayına bilmişdi.
Keçən həftə qovulma təhlükəsi birbaşa onları da vurdu: Pakistan 2023-cü ildə başladığı “qeyri-qanuni əcnəbiləri” ölkədən çıxarma kampaniyası çərçivəsində ölkə üzrə bütün 54 Əfqan qaçqın kəndini bağlayacağını elan etdi. Bura Meer və ailəsinin yaşadığı Kohatdakı kəndlər də daxildir.
“Həyatımda Əfqanıstana cəmi bir dəfə, 2013-cü ildə iki həftəlik səfər etmişəm. Bundan başqa, ailəmdən heç kim geri qayıtmayıb,” Meer qeyd edib. “Biz burada doğulmuşuq, yaşamışıq, evlənmişik və sevdiklərimizi burada dəfn etmişik, indi necə hər şeyi kökündən dəyişə bilərik?”
2021-ci ildə Əfqanıstanda hakimiyyətə qayıdan Taliban və Pakistan arasında artan gərginlik fonunda, Meerin ailəsi kimi bir çoxları qeyri-müəyyənlik girdabında qalıblar.
Oktyabrın əvvəlində sərhəd boyunca Əfqanıstan və Pakistan qüvvələri arasında döyüşlər başlamış, onsuz da gərgin olan münasibətlər açıq düşmənçiliyə çevrilmişdi. Bazar günü hər iki tərəfin rəsmiləri Qətərin paytaxtı Dohada görüşərək atəşkəs razılaşması imzaladılar. Danışıqların növbəti mərhələsi oktyabrın 25-də İstanbulda baş tutacaq.
Buna baxmayaraq, gərginlik yüksək olaraq qalır. Meerin ailəsi kimi bir çoxları qonşular arasında sərhəd müharibəsində diplomatik piyadalara çevrilməkdən qorxurlar.
Xoş gəldindən qovulmaya doğru
Pakistan Sovet İttifaqı Əfqanıstanı işğal etdiyi dövrdən bəri milyonlarla Əfqan qaçqınını qəbul etmişdir. Əfqanıstanda vətəndaş müharibəsi genişləndikdə və Taliban 1996-cı ildə ilk dəfə hakimiyyətə gəldikdə, ardıcıl olaraq minlərlə əfqan sərhədi keçərək Pakistana sığınmışdı.
2001-ci ildə ABŞ-a edilən 11 sentyabr hücumlarından sonra Birləşmiş Ştatlar Əfqanıstanı işğal etdi və Talibanın süqutu minlərlə əfqanın öz vətəninə qayıtmasına səbəb oldu. Lakin onların qayıdışı uzun sürmədi.
Talibanın 2021-ci ilin avqustunda gözlənilməz şəkildə hakimiyyətə qayıtması daha bir böyük köç dalğasına səbəb oldu; əlavə 600 mindən 800 minə qədər əfqan Pakistanda sığınacaq axtardı.
Lakin son dörd ildə Kabul və İslamabad arasında münasibətlər pisləşdikcə, bir vaxtlar Talibanın əsas himayədarı olan Pakistan Əfqanıstanı sərhəd hücumlarına görə məsuliyyət daşıyan silahlı qrupları himayə etməkdə günahlandırdı. Hökumətin Əfqan qaçqınlarına münasibəti sərtləşdi, hətta Meer kimi on illərdir ölkədə yaşayanlara qarşı da.
On uşaq atası olan Meer, Peşəvərdəki bir universitetdən təhsil ixtisası üzrə dərəcə almış və indi Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı (UNHCR) tərəfindən dəstəklənən Əfqan qaçqın uşaqları üçün peşə təlimi layihəsini idarə edir.
2006-cı ildən bəri UNHCR Pakistanda yaşayan Əfqan vətəndaşlarını sənədləşdirmək üçün Qeydiyyat Sübutu (PoR) kartları verməyə başlayıb. Bu kartlar onlara Pakistanda qanuni olaraq qalmağa, məhdud olsa da, müəyyən hərəkət azadlığına və bank hesabları da daxil olmaqla bəzi ictimai xidmətlərə çıxışa imkan verirdi.
Lakin bu il iyunun 30-dan etibarən Pakistan hökuməti PoR kartlarının yenilənməsini dayandırıb və mövcud kartları etibarsız elan edib.
“Hamımızın UNHCR tərəfindən verilmiş yaşayış icazəsi kartları var, amma indi bu cari kampaniya ilə nə olacağını bilmirəm,” Meer söylədi.
2017-ci ildə Pakistan ölkədə yaşayan sənədsiz Əfqan vətəndaşlarına müvəqqəti hüquqi status verən Əfqan Vətəndaşlıq Kartları (ACC) verməyə başlamışdı.
Lakin ACC artıq deportasiyadan qorunma təmin etmir.
UNHCR-in məlumatına görə, 2023-cü ildə kampaniyanın başlamasından 2025-ci ilin oktyabr ayının ortalarına qədər 1.5 milyondan çox əfqan Pakistanı könüllü və ya məcburi şəkildə tərk edib.
‘Öz evimizdə qeyri-qanuni’
UNHCR-in Pakistandakı sözçüsü Qaiser Xan Afridi bildirib ki, hazırda 1.2 milyon PoR kartı sahibi, 737 min ACC sahibi və 115 min sığınacaq axtaran şəxs hələ də Pakistanda qalmaqdadır.
Pakistanın Talibanla münasibətlərindəki gərginlik onların statusuna yeni qeyri-sabitlik gətirib.
“45 ildən çoxdur ki, Pakistan milyonlarla Əfqan qaçqınını qəbul edərək fövqəladə səxavət göstərib,” Afridi deyib. “Lakin biz hökumətin Pakistanın hər yerindəki qaçqın kəndlərini ləğv etmək və Əfqanıstana geri qayıtmağa təzyiq etmək qərarından dərin narahatlıq duyuruq.”
“Təsirlənən bir çoxları illərdir burada yaşayıb və indi öz gələcəkləri üçün qorxurlar. Biz çağırış edirik ki, hər hansı bir qayıdış könüllü, tədrici və ləyaqət, təhlükəsizlik şəraitində həyata keçirilsin.”
İllərdir UNHCR-də könüllü fəaliyyət göstərən Meer bildirib ki, təkcə Kohatda yerləşən yeddi qaçqın kəndində 100 mindən çox insan yaşayır. O, həm Pakistanı, həm də Əfqanıstanı qaçqın məsələsindən siyasi rıçaq kimi istifadə etməkdə günahlandırıb.
“Son vəziyyətlə bağlı ailə ağsaqqallarımız bir araya gəlib seçimləri müzakirə etdilər. Bəzi gənc kişilərimizi Əfqanıstana ev və iş axtarmağa göndərmək barədə düşündük, lakin problem odur ki, orada heç bir əlaqəmiz yoxdur,” o deyib.
Pakistan hökuməti tərəfindən PoR kartı etibarsız elan edildiyi üçün onun tanınmış şəxsiyyət vəsiqəsi yoxdur, bu da uşaqları xəstələndikdə hətta tibbi xidmətlərə çıxışını belə çətinləşdirir.
“Biz, praktiki olaraq, mənim və uşaqlarımın ev adlandırdığı bir ölkədə qeyri-qanuni sayılırıq,” o əlavə edib.
Sərhədlər arasında qalmış vəziyyət
Pakistanın Əfqan sakinləri qovma planı 2023-cü ilin sonlarında, üsyançı hücumlarının artması fonunda başladı. O vaxtdan bəri zorakılıq kəskin şəkildə artıb və 2025-ci il son onilliyin ən qanlı ili olmaqdadır.
Pakistan rəsmiləri Əfqan qaçqınlarının təhlükəsizlik riski yaratdığını iddia edir və Taliban hökumətini silahlı qrupları himayə etməkdə günahlandırır, Kabul isə bu ittihamı rədd edir.
İki il əvvəl Pakistanın o zamankı daxili işlər naziri Sərfraz Buqti iddia etmişdi ki, 2023-cü ildə ölkədə baş verən 24 intihar partlayışından 14-ü Əfqan vətəndaşları tərəfindən törədilib. O, bu iddiasını dəstəkləmək üçün heç bir sübut təqdim etməmiş və həmin şəxslərin Pakistanda yaşayan qaçqınlar, yoxsa iki ölkə arasındakı keçidləri olan Əfqan vətəndaşları olduğunu dəqiqləşdirməmişdi.
Lakin Meer qorxur ki, qonşular arasındakı düşmənçilik mühitini nəzərə alaraq, Pakistandakı Əfqan qaçqınlarına Əfqanıstanda da etibar edilməyəcək.
UNHCR sözçüsü Afridi Pakistanı geri qaytarma kampaniyasına yenidən baxmağa çağırdı.
“UNHCR hökuməti beynəlxalq müdafiəyə ehtiyacı olan Əfqanları məcburi geri qaytarmadan azad etmək üçün tədbirlər görməyə çağırır,” o bildirib.
“Pakistanın qonaqpərvərliklə zəngin bir tarixi var və bu kritik dövrdə bu ənənəni davam etdirmək vacibdir,” o sözlərini yekunlaşdırıb.
