Həddindən Artıq İstiliyin Fəlakət Statusu Problemi
ABŞ prezidenti Donald Tramp 2025-ci ildə indiyədək 27 böyük fəlakət bəyannaməsi elan edib. Bu fəlakətlər geniş miqyasda və müxtəlif xarakterli olub, Los-Ancelesdəki meşə yanğınlarından tutmuş, Orta Qərbdəki tornadolara, Texasdakı daşqınlara və bir neçə qış fırtınasına qədər dəyişir. Onların bir çoxu insan tələfatı və milyardlarla dollarlıq əmlak və müəssisə zərərinə səbəb olub. Lakin iyun ayında baş verən, çoxsaylı insan tələfatı ilə nəticələnən bir həddindən artıq istilik hadisəsi hələ də fəlakət kimi elan edilməyib.
İyunun 20-dən 24-nə qədər ölkənin demək olar ki, yarısını təsir edən, təhlükəli dərəcədə yüksək temperatur gətirən istilik qübbəsi (və ya “istilik günbəzi”) müşahidə olunub. İyunun 24-də yeddi ştat aylıq ən yüksək temperatur rekordlarını qırıb və ya təkrarlayıb, bir çox yerdə istilik üç rəqəmli göstəricini aşıb. Bu ştatlardan biri olan Merilenddə, istilik indeksinin bəzi yerlərdə 110 dərəcəni keçdiyi həmin dövrdə 472 nəfərə istiliklə bağlı xəstəliklər səbəbindən tibbi yardım göstərilməli olub. Lakin FEMA-nın veb-saytında bu hadisə üçün heç bir fəlakət bəyannaməsi qeydə alınmayıb. Səbəb isə odur ki, həddindən artıq istilik “Stafford Aktı”na əsasən federal maliyyələşdirməyə uyğun “fəlakət” sayılmır.
Stafford Aktı və Fəlakət Təsnifatları
“Stafford Aktı” ABŞ prezidentinin nə vaxt və necə fəlakətləri elan edə biləcəyini, habelə Federal Fövqəladə Hallar İdarəsinə (FEMA) ştat və yerli hökumətlərə yardım göstərmək üçün səlahiyyət verdiyi əsas qanundur. Hazırda üç demokrat qanunverici – Nevada ştatından senator Ceki Rozen, Arizona ştatından senator Ruben Qalleqo və Texas ştatından konqresmen Silviya Qarsiya – həddindən artıq istiliki fəlakət kimi təsnif etmək üçün qanun layihəsi təklif edirlər. Bu dəyişiklik, yüksək temperaturların əhəmiyyətli fiziki və iqtisadi çətinliklərə səbəb olduğu bölgələrə federal maliyyə axınını təmin edə bilər.
Senator Rozen bildirib ki, “Keçən il Nevadada yalnız bir qraflıqda 500-dən çox insan istiliklə bağlı xəstəliklərdən dünyasını dəyişib. Mövcud federal siyasət bu cür yüksək temperaturların cəmiyyətimizə vurduğu fiziki və sağlamlıq risklərini nəzərə almır. Məhz buna görə də mən bunu dəyişdirmək üçün qanun layihəsi təqdim edirəm. Həddindən artıq istiliki böyük bir fəlakət kimi təsnif etməklə, icmalarımız gələcək ekstremal istilik hadisələrinə cavab vermək və hazırlaşmaq üçün zəruri federal vəsaiti əldə edə biləcəklər.”
Qanunvericilik Təklifləri və Keçmiş Cəhdlər
Bu, Rozenin bu cür qanun layihəsini ilk dəfə təklif etməsi deyil. O, 2024-cü ildə də Senatın Daxili Təhlükəsizlik və Hökumət Məsələləri Komitəsindən sürətlə keçən, lakin Respublikaçı senator tərəfindən bloklanan oxşar bir qanun layihəsi təqdim etmişdi. Stafford Aktında 16 növ təbii fəlakət sadalanır. Buraya “hər hansı qasırğa, tornado, fırtına, daşqın, yüksək su, külək sürüklənən su, sunami, zəlzələ, vulkan püskürməsi, sürüşmə, palçıq sürüşməsi, qar fırtınası, quraqlıq, yanğın və ya Birləşmiş Ştatların hər hansı bir hissəsində mülki əmlaka və ya şəxslərə əhəmiyyətli ziyan və ya xəsarət vuran və ya verə biləcək digər fəlakətlər” daxildir. Lakin orada həddindən artıq istilik açıq şəkildə qeyd edilməyib.
Senator Qalleqonun bəyanatına görə, Milli Hava Xidmətinin məlumatına əsasən, həddindən artıq istilik ABŞ-da digər bütün ekstremal hava hadisələrinin birləşməsindən daha çox insanın ölümünə səbəb olur. O əlavə edib ki, “Ekstremal istiliyi FEMA-nın böyük fəlakətlər siyahısına əlavə etməklə, icmalarımızın çox ehtiyac duyduğu vəsait və dəstəyi təmin edə bilərik.” Rozenin ofisindən verilən məlumata görə, həddindən artıq istiliki böyük bir fəlakət elan etmək ştatlara və yerli hökumətlərə əlavə soyutma mərkəzləri, ehtiyacı olan icmalar üçün kondisioner, su infrastrukturu layihələri üçün maliyyə vəsaiti, habelə ağac əkmə və ya şəhər istiliyini azaltmaq üçün kölgə strukturları tikmək kimi istilik adaptasiyası layihələri üçün pul tələb etmə mexanizmini təmin edəcək.
Müxalif Fikirlər və Mövcud Proqramlar
Qanun layihəsinin Respublikaçı həmmüəllifləri yoxdur və hər kəs ekstremal istiliyin Stafford Aktına əlavə edilməsinin zəruri olduğunu qəbul etmir. ABŞ prezidenti Bayden dövründə FEMA-nın sələfi administratoru Deann Krisvell deyir ki, “Bu, Stafford Aktına əsasən artıq mümkündür. Qubernatorun həddindən artıq istilik üçün bəyannamə tələb etməsinə heç bir şey mane olmur.”
Tarixdə ən azı üç dəfə qubernatorlar həddindən artıq istilik üçün böyük fəlakət bəyannaməsi tələb ediblər: 1980-ci ildə Missuri qubernatoru, 1995-ci ildə Çikaqoda 700-dən çox insanın ölümünə səbəb olan istilik dalğası zamanı İllinoys qubernatoru və ən son 2022-ci ildə Kaliforniya qubernatoru Qavin Nyusom. Hər üç halda da tələblər o zamankı prezident tərəfindən rədd edilib.
Krisvellin sözlərinə görə, Stafford Aktı təbii fəlakətlər nəticəsində infrastruktura dəyən zərərləri ödəmək üçün nəzərdə tutulub, lakin ştatın həddindən artıq istilik üçün ehtiyac duyduğu resursların əksəriyyəti – soyutma mərkəzləri, ağac kölgəlikləri və kondisioner – mövcud təhlükəsizlik tədbirləri qrantları vasitəsilə istilik hadisəsindən əvvəl həll edilə bilən məsələlərdir. Krisvell CBS News-a bildirib ki, “Ekstremal istilik vəziyyətindən hansı infrastruktura ziyan dəyə bilər? Enerji problemləri yarana bilər, lakin bu zərərdir, yoxsa sadəcə həddən artıq yüklənmədən yaranan müvəqqəti vəziyyətdir?” Krisvell həddindən artıq istilikin fəlakət maliyyəsi üçün Stafford Aktına əlavə edilməsinə ehtiyac görməsə də, təhlükənin azaldılması layihələrinə və maliyyələşdirməyə daha çox diqqət yetirilməsinin vacibliyini vurğulayır. Bu proqramlar ABŞ prezidenti Donald Trampın rəhbərliyi altında ixtisara məruz qalıb.
Siyasət Uğrunda Mübarizə: İşçilərin Müdafiəsi və Federal Dəstək
Ağ Ev həddindən artıq istilikin fəlakət riski kimi əlavə edilməsi ilə bağlı hələ şərh verməyib və ABŞ prezidenti Donald Tramp FEMA-nı yenidən qurmağa və fəlakətlərə cavab və bərpa işlərini ştatlara keçirməyə fokuslanıb. Peşə Təhlükəsizliyi və Sağlamlığı İdarəsi (OSHA) son vaxtlar iş yerlərində, həm qapalı, həm də açıq havada işçiləri istilikdən qorumaq üçün ilk federal qaydanın tətbiq olunub-olunmayacağını müzakirə edərək bir sıra ictimai dinləmələri başa çatdırıb. Bu qayda işəgötürənlərdən ödənişli fasilələr, su və kölgə təmin etməyi tələb edəcək.
Qayda, ABŞ Ticarət Palatası daxil olmaqla, biznes qruplarının tənqidinə məruz qalıb. Palata bu qaydanın “əsassız yüklər yaradacağını” bildirir. Biznes qrupları bəzi Respublikaçıların rəhbərlik etdiyi ştatlarda, məsələn, Florida və Texasda, yerli bələdiyyələrin işçilər üçün istilikdən mühafizə qaydaları qəbul etməsinə mane olmaq səylərini dəstəkləyiblər. Geri çəkilmələrə baxmayaraq, yeddi ştat – Vaşinqton, Oreqon, Kaliforniya, Nevada, Kolorado, Minnesota və Merilend – işçilər üçün müstəqil istilikdən mühafizə qaydalarını qəbul edib. Lakin həm iş yerində, həm də fəlakət bəyannaməsi üçün həddindən artıq istiliklə bağlı əhəmiyyətli federal qanunvericilik demokratlar üçün çətin bir mübarizə olaraq qalır.
