ABŞ-ın bazar günü səhər saatlarında İranın üç nüvə obyektinə zərbələr endirməsi, İsrailin bir həftədən çoxdur Tehranın hərbi və nüvə obyektlərinə davam edən hücumlarından sonra regionda radiasiya sızması və çirklənmə ehtimalı ilə bağlı narahatlıqları artırıb. ABŞ prezidenti Donald Tramp bəyan edib ki, Fordou, Natanz və İsfahandakı əsas nüvə zənginləşdirmə müəssisələri ABŞ zərbələri nəticəsində “tamamilə məhv edilib”. Hədəfə alınan ərazilərdən kənarda hələlik radiasiya səviyyələrində artım qeydə alınmayıb. Lakin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nüvə nəzarəti orqanı Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (BAEA) bu obyektlərin daxilində kimyəvi çirklənmə barədə xəbərdarlıq edib. Mütəxəssislər, İranın yeganə fəaliyyət göstərən nüvə elektrik stansiyası olan Buşehrə hər hansı bir hücumun böyük bir radiasiya böhranına səbəb ola biləcəyini bildiriblər. İran və regionda radiasiya riski və çirklənmə potensialı haqqında bildiklərimiz aşağıdakılardır:
Fordou Nüvə Obyektinə İsrail Hücumu barədə Nələr Bilinir?
Qum vilayətinin böhran idarəetmə qərargahının sözçüsü Morteza Heydarinin sözlərinə görə, İsrail ordusu Fordou nüvə obyektinə ABŞ zərbələrindən bir gün sonra hücum edib. Heydari hücumla bağlı əlavə təfərrüatlar verməsə də, ərazidə yaşayan vətəndaşlar üçün “təhlükə olmadığını” bildirib. Fordou da daxil olmaqla üç nüvə obyektinə edilən hücumlardan sonra Tramp nüvə obyektlərində “nəhəng ziyan” olduğunu iddia edib. O, Truth Social platformasında “Tamamilə məhv edilmə dəqiq ifadədir!” deyə yazıb. Bazar ertəsi BAEA-nın rəhbəri Rafael Qrossi Fordou nüvə obyektində “çox əhəmiyyətli ziyan” gözlənildiyini söyləyib. Qrossi BAEA-nın idarə heyətinin təcili iclasında bildirib ki, “BAEA da daxil olmaqla heç kim Fordoudakı yeraltı ziyanı tam qiymətləndirmək iqtidarında deyil”, lakin onun “çox əhəmiyyətli” olacağı gözlənilir. Bunun səbəbi “istifadə olunan partlayıcı yüklər və sentrifuqaların həddindən artıq vibrasiyaya həssas təbiəti”dir.
ABŞ Hücumları Radiasiya Çirklənməsinə Səbəb Oldumu?
Bazar günü baş verən hücumdan sonra İran və qonşu ölkələrdə radiasiya səviyyələrinin normal olduğu onların hökumətləri və BAEA tərəfindən təsdiqlənib. Agentlik heç bir yerdə radiasiya yayılmasının qeydə alınmadığını bildirib. BAEA bazar günü verdiyi bəyanatda, əvvəllər İsrail tərəfindən də vurulan İsfahan nüvə obyektinin ABŞ zərbələrindən sonra əlavə ziyan gördüyünü bildirib. BAEA qeyd edib ki, İsfahanda yaranan hər hansı radiasiya çirklənməsi yalnız zədələnmiş və ya dağılmış binalarla məhdudlaşır. Agentlik bildirib ki, “bugün hədəfə alınan obyektlərdə ya nüvə materialı yox idi, ya da kiçik miqdarda təbii və ya az zənginləşdirilmiş uran var idi, bu da hər hansı radiasiya çirklənməsinin zədələnmiş və ya dağılmış binalarla məhdudlaşması deməkdir”. BAEA rəhbəri Qrossi qeyd edib ki, ABŞ-ın İsfahana endirdiyi zərbələr bir neçə binaya, o cümlədən “uranın konvertasiya prosesi ilə bağlı” bəzi binalara dəyib, Natanzda isə yanacaq zənginləşdirmə zavodu vurulub. Qrossi bildirib ki, BAEA müfəttişləri “İranla razılaşdırıldıqdan sonra” hədəfə alınmış obyektləri yoxlamağa hazırdırlar. BMT-nin veb saytında verilən məlumata görə, BAEA İranın nüvə fəaliyyətlərini yoxlamalar, monitorinq avadanlıqları, ətraf mühit nümunələrinin götürülməsi və peyk görüntüləri vasitəsilə izləyir və hesabat verir.
Radiasiya Səviyyələri Niyə Normal Qaldı?
Radiasiya səviyyələrinin normal qalmasının bir neçə mümkün səbəbi var. Bunlardan biri, İranın İsrailin daha əvvəlki hücumunu gözləyərək nüvə infrastrukturunu başqa yerə köçürməsi ola bilər. İran parlamentinin spikeri Məhəmməd Baqir Qalibafın müşaviri Mehdi Məhəmmədi daha əvvəl bildirmişdi ki, İran Fordoudakı nüvə infrastrukturunu hücum gözləntisi ilə köçürüb. İndiyə qədər yalnız atom bombası hazırlamaq üçün uranın zənginləşdirildiyi zənginləşdirmə obyektləri vurulub. Zənginləşdirmə obyektlərində uran qaz halında olur, bu da flüorid qazı ilə birləşərək uran heksaflüoridini əmələ gətirir. Bu, nüvə parçalanma zəncirvari reaksiyalarını dəstəkləyə bilən uran-235 izotopunun miqdarını artırmaq üçün sentrifuqalarda fırladılır. Buna görə də, vurulsa, uran heksaflüorid zənginləşdirmə obyektlərindən sızana bilər. Flüorid qazı nəfəs alındıqda ölümcül ola bilər və dəri üçün aşındırıcı təsir göstərə bilər. Üstəlik, zənginləşdirmə müəssisələri yeraltı, yüzlərlə metr dərinlikdə möhkəmləndirildiyi üçün onları zədələmək çətindir və bu da radiasiya risklərini azaldır. Digər tərəfdən, nüvə reaktorları əsasən urandan istifadə edir. Nüvə reaktorunda parçalanma zəncirvari reaksiyası saniyənin bir hissəsində baş verməli, nəticədə böyük miqdarda enerji ayrılması ilə nüvə partlayışı baş verir. Tipik olaraq, atom bombası hazırlamaq üçün 90 faiz zənginləşdirmə tələb olunur.
Mütəxəssislər Niyə Buşehr Nüvə Stansiyasına Hücumdan Çəkindirir?
Xüsusilə Buşehr nüvə obyektinə edilən hücumlarla bağlı narahatlıqlar artıb, BAEA rəhbəri İranın Körfəz sahilində yerləşən stansiyaya zərbə endiriləcəyi təqdirdə fəlakət barədə xəbərdarlıq edib. Qrossi cümə axşamı bildirib ki, BAEA tərəfindən monitorinq edilən Buşehra birbaşa zərbə “ətraf mühitə çox yüksək miqdarda radiasiya yayılmasına” səbəb olacaq. Qrossi əlavə edib ki, Buşehrdə “minlərlə kiloqram nüvə materialı” var. Ən pis ssenaridə, stansiyadan bir neçə yüz kilometr məsafədəki ərazilər, o cümlədən digər Körfəz ölkələrindəki yaşayış məntəqələri üçün evakuasiya əmrlərinin verilməsi tələb olunacaq. BAEA rəhbəri deyib ki, Buşehrə elektrik enerjisi verən iki xəttə zərbə reaktorun özəyinin əriməsinə səbəb ola bilər ki, bu da dəhşətli nəticələr doğurar. Səlahiyyətlilər yodun əhaliyə verilməsi və potensial olaraq qida təchizatının məhdudlaşdırılması daxil olmaqla qoruyucu tədbirlər görməli olacaqdılar, sonradan isə radiasiya monitorinqi bir neçə yüz kilometr məsafəni əhatə edəcəkdi.
İyunun 19-da İsrail hərbçiləri Buşehra hücum etdiklərini bildirib, lakin sonradan bu elanın səhv olduğunu qeyd ediblər. Tehranın təxminən 750 km (465 mil) cənubunda yerləşən Buşehr İranın yeganə kommersiya nüvə elektrik stansiyasıdır. O, Rusiyada istehsal olunan uranla fəaliyyət göstərir. Təxminən 223,504 nəfərin yaşadığı Buşehrdə iki böyük nüvə reaktoru var – onlardan biri hələ də tikinti mərhələsindədir. İraq, Cənubi Afrika və Liviyada işləmiş keçmiş BAEA müfəttişi Robert Kelli Al Jazeera-ya bildirib ki, “Əgər o bomba ilə vurularsa və ya soyutma sistemləri kəsilərsə, bu çox təhlükəli olardı”. Kelli deyib: “Fukuşima miqyasında bir qəza baş verə bilərdi, reaktor binanın içində əriyə və ətraf mühitə kiçik miqdarda qaz buraxa bilərdi”. 2011-ci ilin martında Yaponiyanın şərq sahilindəki Okumadakı Fukuşima Dayiçi nüvə elektrik stansiyasında baş verən 9 bal gücündə zəlzələ və sunami üç reaktorun elektrik təchizatını və soyutma sistemlərini sıradan çıxarıb. Ərazidən radioaktiv material yayılıb, nəticədə on minlərlə insan evakuasiya edilib. BMT hesabatında Fukuşima, 1986-cı ildə Ukraynanın Çernobıl şəhərində baş verən qəzadan bəri ən böyük mülki nüvə qəzası kimi qiymətləndirilir.
Kelli deyib: “Əgər kimsə Buşehr şəhərinə hücum edirsə, bu, reaktor olmaya bilər. Beləliklə, insanlar Buşehra hücum etdiklərini və ya Buşehr reaktoruna hücum etdiklərini deyəndə, hələ tamamlanmamış olan reaktor da ola bilər”. “Məncə, ruslar özlərinin tikdiyi və hələ tamamlanmamış təxminən 7 milyard dollar dəyərindəki obyekti vuran kimsə haqqında çox şey deyə bilərlər. Düşünürəm ki, İsrail bu vəziyyətdə rusları da nəzərə almalıdır”. Rusiyanın dövlət xəbər agentliyi RIA-nın məlumatına görə, Rusiyanın nüvə enerjisi korporasiyası Rosatomun rəhbəri Aleksey Lixaçev xəbərdarlıq edib: “Əgər işlək vəziyyətdə olan birinci enerji blokuna zərbə endirilərsə, bu, Çernobıl ilə müqayisə edilə bilən bir fəlakət olacaq”.
Körfəz Ölkələri Niyə Narahatdır?
Buşehrə edilən zərbə Qətər də daxil olmaqla Körfəz ölkələri üçün kritik bir duzsuzlaşdırılmış içməli su mənbəyini çirkləndirə bilər. Qətər və Bəhreyn içməli su üçün 100 faiz duzsuzlaşdırılmış suya etibar edir. Bəhreynin bütün yeraltı suları fövqəladə hallar planları üçün saxlanılır. Mart ayında Qətərin Baş naziri Şeyx Məhəmməd bin Əbdülrəhman bin Casim Əl Sani ABŞ media şəxsiyyəti Taker Karlsona verdiyi müsahibədə Qətərin Buşehra hücum simulyasiyaları apardığını bildirib. Qətər Baş naziri, stansiyaya edilən hücumun Körfəzi tamamilə çirkləndirəcəyini və Qətərin “üç günə susuz qalacağını” açıqlayıb. Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) içməli suyunun 80 faizindən çoxunu təşkil edən duzsuzlaşdırılmış suya etibar edir. Səudiyyə Ərəbistanında isə 2023-cü ilədək su təchizatının təxminən 50 faizi duzsuzlaşdırılmış sudan təmin olunurdu. Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və Oman kimi ölkələrin digər su mənbələrinə çıxışı olsa da, Qətər, Bəhreyn və Küveytin başqa seçimi yoxdur. Kelli bildirib ki, nüvə reaktorları son dərəcə möhkəmdir və müəyyən qəza vəziyyətlərində öz mühafizə binalarının içində ərimək üçün nəzərdə tutulub. O deyib: “İçəridəki materialın çoxunun xaricə çıxacağı fikri əslində olduqca kiçikdir, ona görə də insanlar bəlkə də həddindən artıq obsessiya keçirirlər”. “Doğrudur, əgər o Körfəzə düşsə, insanlar tərəfindən duzsuzlaşdırılan suda olacaq. Bu, hər hansı materialı sulandıracaq çox böyük bir su kütləsidir. Məncə, bu, şişirdilmiş bir problemdir.”
24 saat
