Tehran, İran – Hakimiyyət orqanları İranın ən böyük özəl maliyyə qurumlarından birini ölkənin ən iri dövlət bankına birləşdirib. Bu addım, İran iqtisadiyyatının dərin problemlərini vurğulayır və Qərbin təzyiqi artdıqca, sıravi vətəndaşlar üçün vəziyyəti daha da çətinləşdirəcək.
Mərkəzi Bank cümə axşamı günü elan etdi ki, İranın ən varlı ailələrindən birinə məxsus özəl Ayəndə Bank ləğv edilərək hökumətə məxsus Milli Bankla birləşdiriləcək. Ölkə daxilindəki bütün Ayəndə filialları bazar gününə qədər Milli Bank filiallarına çevriləcək.
Müştərilərə hesablarının və əmanətlərinin təhlükəsiz olduğu, bütün müqavilələrin eyni şərtlərlə qaldığı bildirildi. Lakin illərdir davam edən qeyri-şəffaf əməliyyatlar və Mərkəzi Bankın müdaxilələri nəticəsində, Ayəndə Bank o qədər böyük itkilərə uğramışdı ki, bu, İranın makroiqtisadiyyatına təsir etdi və onun xilası iranlılar üçün də fəatsız ötüşməyəcək.
Necə bu duruma gəlindi?
Mütəxəssislərin Al Jazeera-ya verdiyi məlumata görə, Ayəndə Bank 2010-cu illərdə, korrupsiya və zəifləyən bank sisteminə nəzarətin olmaması nəticəsində yaranan böhran fonunda fəaliyyətə başlayıb. Bu dövrdə İran Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nüvə proqramına görə sanksiyaları ilə mübarizə aparırdı.
Həmin vaxt yarım-dövlət, hərbi və ya dini fondlarla əlaqəli yüzlərlə lisenziyasız maliyyə qurumu ölkə daxilində sürətlə artmağa başladı. Onlar yüksək faiz dərəcələri təklif edərək banklardan nağd pul cəlb etdilər, lakin bir çox hallarda əmanətləri geri qaytarmadılar, nəticədə minlərlə investor illərlə əmanətlərini geri ala bilmədi.
Hökumət və Mərkəzi Bank nəhayət, müdaxilə edərək lisenziyasız qurumların fəaliyyətinə son qoydu. Bu proses 2017-ci ilə qədər tamamlandı. Həmin il bu qurumlar ölkənin ümumi pul təklifinin 25 faizdən çoxuna nəzarət etməyi bacarmışdılar.
Qurumlar, daxili şəxslərə verilən kreditlər və əmlak layihələrinə yatırılan pullar səbəbindən ələ keçiriləndən sonra xəzinələrində çox az vəsait saxlamışdılar. Bu qurumların artan borclarının böyük bir hissəsi pul çap etməklə ödənilməli oldu, bu da sıravi iranlılar üçün İran iqtisadiyyatında inflyasiyanın yüksəlməsinə və yaşayış xərclərinin artmasına səbəb oldu.
Ayəndə 2013-cü ildə Tat Bankın iki dövlətə bağlı maliyyə qurumu – Salehin Kredit Təşkilatı və Aatee Kredit Təşkilatı ilə birləşməsi nəticəsində yaradıldı.
İranın ən varlı ailələrindən biri hesab edilən 63 yaşlı iş adamı Əli Ənsari həm Ayəndə, həm də Tat banklarının qurucusu idi və ailə üzvləri ilə birlikdə hər iki maliyyə qurumunda səhmlərin əksəriyyətinə sahib idi.
Ənsari nəhəng daşınmaz əmlak layihələrinin arxasında durur, polad, telekommunikasiya və qonaqpərvərlik sektorlarında müəssisələrə sahibdir, həmçinin Tehranın Esteğlal futbol klubunun idarə heyətinin üzvü idi.
Rəqəmlər nə qədər böyükdür?
Bank illərdir dövlətin diqqətində idi. İki il əvvəl, Ayəndə Bank itkilərini artırdıqca və daha çox pul çap etməli olduqda, Mərkəzi Bank şirkətin səhmlərinin 60 faizindən çoxu üzrə səhmdarların səsvermə hüquqlarını ləğv etdi və bu hüquqları İqtisadi İşlər və Maliyyə Nazirliyinə verdi.
Lakin bu da kömək etmədi və bank fəaliyyətini davam etdirmək üçün Mərkəzi Bankdan və hökumətdən borc almağa davam etdi.
Ayəndənin keçən həftə məcburi ləğvinə qədər Mərkəzi Bank bildirdi ki, bankın 5 kvadrilyon riallıq (cari açıq bazar məzənnəsi ilə 4,67 milyard dollar) heyrətamiz borcu var idi və 2,5 kvadrilyon riallıq (2,34 milyard dollar) əmanətlərə sahib idi.
Ayəndə qanuni olaraq sübut edilmiş kapitalına əsasən 200 trilyon riala (187 milyon dollar) qədər kredit verməyə icazəli idi, lakin Mərkəzi Bank bildirib ki, bank illər ərzində fiziki və hüquqi şəxslərə bunun təxminən 10 qatı qədər ödəniş edib.
Mərkəzi Bankın məlumatına görə, 1,3 kvadrilyon riala (1,21 milyard dollar) qədər vəsait bir neçə fiziki şəxsə və Ayəndə Bank ilə və onun daxili layihələri ilə birbaşa əlaqəli şirkətlərə verilmişdi. Hakimiyyət orqanları pulu alan şəxslərin və qurumların kimliklərini açıqlamaqdan imtina edib.
İranlılar da Ayəndənin müflis olması xəbərinə geniş reaksiya veriblər. Özəl sektor iş adamı Pedram Soltani hesabatlılıq tələb edənlər arasında idi.
لیست وامها و تسهیلات معوق و مشکوکالوصول و داراییهای سمی #بانک_آینده را منتشر کنید!
مردم باید بدانند هزینه چه کسانی بر جیبشان تحمیل شده است.— Pedram Soltani (@PedramSoltani1) October 24, 2025
Tərcümə: Ayəndə Bankının gecikmiş və geri alınması şübhəli olan kreditlərinin və zəhərli aktivlərinin siyahısını dərc edin! Xalq bilməlidir ki, kimlərin xərcləri onların cibinə yüklənib.
Ayəndə tərəfindən verilən kreditlərin əksəriyyətinin ödəniş müddəti bir il və ya daha çox idi və onların geri alınması mümkün sayılmır.
İqtisadçı və Avrasiya Nexus Tərəfdaşları konsaltinq şirkətinin idarəedici tərəfdaşı Bijan Xacepur qeyd edib ki, bütün İran banklarının kitablarında böyük həcmdə problemli kreditlər (NPL) var.
“Bu NPL-lər, güc şəbəkələri arasında korrupsiya əməliyyatları əsasında girovların qiymətləndirilməsi prosesi olmadan müştərilərə kreditlərin verilməsinin nəticəsidir,” o, Al Jazeera-ya bildirib.
“Bu, korrupsiyanın miqyasını və siyasi himayəçiliyin biznes fəaliyyətlərini necə zəiflətdiyini çox şey deyir.”
Ayəndə Mərkəzi Bankdan bankların bütün overdraftlarının inanılmaz 42 faizi və çətin vəziyyətdə olan İran bank sektorundakı bütün kapital balanssızlığının 41 faizindən təkbaşına məsul idi.
Onun kapital adekvatlıq əmsalı (CAR) mənfi 600 faiz təşkil edirdi, halbuki bank Basel II beynəlxalq standartlarına əsasən minimum 8 faizlik əmsala sahib olmalıdır. Bu standartlar İran tərəfindən də qəbul edilib.
Onun ləğvi İran iqtisadiyyatının bank sənayesinin orta CAR-ını 1,36 faizdən təxminən 5 faizə qaldırır.
Ayəndə tək hal deyil; bu, İranın qlobal olaraq təcrid olunmuş maliyyə sektorunun sistemli problemlərini yalnız vurğulayır.
2020-ci ildə İran tarixində ən böyük bank konsolidasiyası zamanı beş digər batan bankın birləşdirildiyi dövlətə məxsus Sepah Bankı daxil olmaqla ən azı beş digər bank Mərkəzi Bank tərəfindən yüksək dərəcədə balanssız kimi qeyd edilib.
Korrupsiya, siyasi mübahisələr
Ayəndənin ləğvi ilə bağlı açıqlama, İranın məhkəmə sisteminin rəhbəri, ultra-mühafizəkar din xadimi Qulamhüseyn Möhsəni-Ecei, bir gün əvvəl İran Mərkəzi Bankının sədri Məhəmməd-Rza Fərzinə qarşı birbaşa hüquqi tədbirlərlə hədələdikdən sonra verildi.
“Cənab Fərzin, Ayəndə Bankı ilə bağlı hər hansı bir qərar vermək üçün kifayət qədər qanuni səlahiyyətiniz var. Qanuni vəzifənizi yerinə yetirin, yoxsa biz müdaxilə edəcəyik və sizin üçün xərcləri artıracağıq,” o, X sosial şəbəkəsində yazıb.
Ecei qeyd edib ki, Mərkəzi Bankın yeddi il ərzində Ayəndənin idarə edilməsində iştirak etməsinə – idarə heyəti üzvlərini və CEO-nu təyin edib işdən çıxarmasına baxmayaraq – bankın yığılmış itkiləri həmin dövrdə on qat artıb.
Milyardlarla dollar itkilərə baxmayaraq, məhkəmə tərəfindən heç bir həbs, ittiham və ya digər hüquqi tədbir elan edilməyib.
Məhkəmə ilə yanaşı, parlamentdə, İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunda (İİKK) və dövlət mediasında gücünü möhkəmləndirən mühafizəkar Paydari Cəbhəsi partiyasının siyasi xadimləri də özəl bankın ən qızğın tənqidçiləri olublar.
Antikorrupsiya imici qazanmaqla yanaşı, sərt xətt tərəfdarları bu banka qarşı çıxaraq İran iqtisadiyyatını liberallaşdırmağı və Qərbə açmağı dəstəkləyən islahatçı yönümlü texnokrat düşərgədəki siyasi və iqtisadi rəqiblərini gözdən salmağa çalışırdılar.
Parlamentin sədri və keçmiş İİKK komandiri Məhəmməd Baqir Qalibaf şənbə günü verdiyi açıqlamada Ayəndənin ləğvini “ölkənin qərar qəbul etmə və idarəetmə sistemi üçün böyük bir uğur” kimi qiymətləndirdi.
İranlılar bunun əvəzini necə ödəyəcək?
Ayəndənin süqutu, əksəriyyəti daşınmaz əmlak sektorunda olan aktivlərini tamamilə dövlətin nəzarətinə verir, lakin bu aktivlərin satılması çətin və vaxt aparan bir proses olacaq.
Mərkəzi Bank vurğulayıb ki, Ayəndənin bütün aktivləri, lakin “heç bir balanssızlığı” Milli Banka ötürüləcək və bəzi itkilərin kompensasiya edilməsi üçün Ayəndənin aktivləri Milli Bank tərəfindən idarə olunacaq və mümkün olan yerlərdə satılacaq.
Aktivlərin tacı, ümumi tikinti sahəsi baxımından dünyanın ən böyük ticarət mərkəzi olan, Qərbi Tehranda yerləşən İran Mall-dır.
Mərkəzi Bankın himayəsi altında bank əmanətlərini müəyyən bir həddə qədər sığortalayan Əmanətlərin Sığortalanması Fondu da hesabın bir hissəsini ödəməli olacaq.
Mərkəzi Bankın bildirdiyinə görə, Ayəndə Bankın əsas səhmdarları pulun bir hissəsi üçün cavab verməli olacaqlar, lakin bunun nə qədər, nə vaxta qədər və hansı formada ödənilməli olduğu hələ də qeyri-müəyyən olaraq qalır.
Lakin, yığılmış itkilərin böyük həcmi səbəbindən, İran mediası optimist ssenaridə dövlətin və Milli Bankın borcun təxminən üçdə iki hissəsini öz üzərinə götürməli olacağını təxmin edir.
Bunun bir hissəsi daha çox pul çap etməklə həyata keçirilməli olacaq ki, bu da illərdir ki, İranın inflyasiyasının əsas sürücüsü kimi müəyyən edilib. Hal-hazırda inflyasiya bərpa edilmiş BMT sanksiyaları fonunda 40 faizdən çoxdur və onilliklər boyu dünyada ən yüksək göstəricilərdən biri olaraq qalır.
Sadə dillə desək, on milyonlarla iranlı gələn aylar və illər ərzində azalan alıcılıq qabiliyyəti şəklində bunun əvəzini ödəyəcək.
İyun ayında İsrail və ABŞ ilə 12 günlük müharibədən sonra məişət əşyalarında artıq başqa bir əsas qiymət artımı müşahidə edilib, toyuq, qırmızı ət, yumurta və noxud kimi qida məhsullarında ən kəskin artımlar yaşanıb.
Ayəndənin sahibi Ənsari isə cümə günü verdiyi açıqlamada müflisliyin “bankın nəzarətindən kənar qərar və siyasətlərin nəticəsi” olduğunu bildirərək, bankın “dəyərli miraslar və davamlı aktivlər” buraxdığını əlavə etdi.
Ənsari “vicdanım rahatdır və qəlbim əmindir” deyərək, bütün gücünü xidmətə və ictimai rifaha həsr etdiyini vurğuladı.
