ABŞ Prezidenti Donald Tramp şənbə gecəsi İsrail və İran arasındakı müharibəyə daxil olanda bölgədə gərginliyin artacağı gözlənilirdi.
ABŞ, iyulun 13-dən Tehrana raket atəşləri açan İsrailə kömək edərək, İranın Natanz, Fordou və İsfahan nüvə obyektlərinə 17 “Massive Ordnance Penetrator” bombası və iyirmi dörd qanadlı raket atdı.
İranın cavabı gecikmədi. Bazar ertəsi axşam neytral ölkə olan Qatarda, Al-Udeyddə yerləşən ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin Yaxın Şərq Mərkəzi Komandanlığına 14 raket atıldı. Bu raketlər paytaxt Doha üzərindən uçaraq böyük təşvişə səbəb oldu.
Lakin BMT-nin Baş katibi Antonio Quterreşin xəbərdarlıq etdiyi “sonsuz qisas dövrü” əvəzinə, bu hücum Trampın saatlar sonra elan etdiyi və Qətər, ABŞ və İranın mürəkkəb diplomatiyası vasitəsilə asanlaşdırılan atəşkəsə səbəb oldu.
Bəs hücumun tüstüsündən atəşkəs necə yarandı?
İranın hansı variantları vardı?
ABŞ-ın İranın qonşuluğundakı hərbi mövcudluğu səbəbindən bir ABŞ bazasına qarşı hərbi cavab açıq bir seçim idi.
Al-Udeyd aviabazasından başqa, ABŞ-ın Beşinci Donanmasının qərargahı Bəhreynlə yerləşir. Hər ikisi İrandan Fars körfəzi boyunca 200 kilometrdən (125 mil) bir qədər çox məsafədə yerləşir. Küveytdə də bir aviabaza, Omanda isə dörd logistika aviabazası var. Daha uzaqda, ABŞ-ın Səudiyyə Ərəbistanında üç, İraqda üç və İordaniyada bir aviabazası mövcuddur.
Al Jazeera-dən Dorsa Cabbarinin sözlərinə görə, “ABŞ-ın bölgədə 19 bazada 40.000 qoşunu var ki, bunların da səkkizi daimidir və İran əvvəllər bildirmişdi ki, ABŞ İrana zərbə endirərsə, onlar qanuni hədəflərə çevriləcək”.
Vaşinqtonda yerləşən “Müharibənin Tədqiqatı İnstitutu” (ISW) cümə günü qeyd edib ki, əvvəllər İranın bölgədəki vəkilləri Tehranın “düşmən hücumlarına qarşı qisas almaq üçün əsas vasitəsi” olub.
Husilər Qırmızı dənizdə gəmiçiliyə qarşı hücumları bərpa edə bilərdi və İran özü də Hörmüz boğazında gəmiçiliyə hücum edərək, dünyanın ən iqtisadi əhəmiyyətli iki gəmiçilik boğazını eyni anda təhdid edə bilərdi.
Lakin vəkil hücumları heç vaxt baş vermədi ki, bu da İranın “Müqavimət Oxu” adlanan qrupunun məhdudiyyətlərini və “ABŞ və İsraillə aylarla davam edən müharibədən sonra nə qədər tükəndiyini” göstərdi, – ISW öz veb-saytında şərhində bildirdi.
Buna baxmayaraq, dünya İranın ABŞ hücumlarına cavab verməyə hazırlaşarkən, Böyük Britaniyadakı St Andrews Universitetindən İran tarixçisi bazar ertəsi Al Jazeera-yə “Birləşmiş Ştatlarla bir çıxış yolu”nun mümkün olduğunu düşündüyünü bildirmişdi. O, İranın zərbəsindən əvvəl “çoxlu ictimai boşboğazlıq olacaq, lakin şəxsən mən hesab edirəm ki, ilkin əlaqələr qurulacaq”, – dedi.
Hücum necə inkişaf etdi?
Bazar ertəsi yerli vaxtla təxminən saat 19:00-da (16:00 GMT) İran Qətərə zərbə endirdi.
Qətər hücumu “Qətər Dövlətinin suverenliyi və ərazi bütövlüyünün kobud şəkildə pozulmasını təmsil edən son dərəcə təhlükəli bir gərginlik” kimi pislədi və İranın Dohadakı səfirinə diplomatik nota verdi.
Lakin Ansari-nin danışdığı “ilkin əlaqələr” əvvəlcədən qurulmuşdu.
Tramp sosial mediada “İrana əvvəlcədən xəbərdarlıq etdiyi üçün təşəkkür etmək istəyirəm”, – deyə yazdı, “bu, heç bir can itkisi və yaralanma olmadan mümkün oldu.”
Xəbərdarlıq Qətərə hava hücumundan müdafiə sistemlərini hazırlamağa imkan verdi, raketlərin 13-ü vuruldu, birinin isə “təhlükə yaratmayan istiqamətdə” uçmasına icazə verildi, Trampın sözlərinə görə.
Peyk görüntüləri göstərir ki, ABŞ İrana zərbə endirməzdən əvvəl belə, Al-Udeyddən personalı və təyyarələri təxliyə etmişdi, buna görə də bazanı hədəf almaq itki riskini azaldırdı. Nə Al-Udeyddəki ABŞ bazası, nə də Qətər Hərbi Hava Qüvvələri az maddi itki verdi.
Tramp hücumdan üç saat sonra “Mən məmnuniyyətlə bildirmək istəyirəm ki, HEÇ BİR Amerikalı zərər görməyib və demək olar ki, heç bir zərər dəyməyib. Ən əsası, onlar bütün bunları öz ‘sistemlərindən’ çıxartdılar”, – deyə yazdı.
Cəmi iki saat sonra o, atəşkəs elan etdi.
Tramp öz sosial media platforması Truth Social-da “HAMINIZI TƏBRİK EDİRƏM! İsrail və İran arasında tam və Ümumi ATƏŞKƏS tam razılaşdırıldı (təxminən 6 saatdan sonra, İsrail və İran öz davam edən son missiyalarını dayandırdıqda və tamamladıqda!)”, – deyə yazdı.
Tramp daha sonra “İsrail və İran demək olar ki, eyni vaxtda mənə gəldilər və ‘SÜLH!’ dedilər”, – deyə bildirdi.
İran hökuməti müharibəni arxada qoymağa can atırdı, çərşənbə axşamı səhər bir bəyanat yayaraq düşmənin qəddarlığına “alçaldıcı və nümunəvi cavab” verdiyini bildirdi və atəşkəsi “sionist düşmənə və onun alçaq tərəfdarlarına müharibənin dayandırılmasını tətbiq etmək üçün milli qərar” kimi qiymətləndirdi.
Qətərin ABŞ və İranla münasibətləri necədir?
Qətər Yaxın Şərqdə ən böyük ABŞ aviabazasını qəbul edir və Vaşinqtonla Əfqanıstandakı Taliban və Qəzzadakı HƏMAS daxil olmaqla bir sıra çətin diplomatik sülh danışıqları üzərində sıx əməkdaşlıq edib.
Eyni zamanda, Qətərin İranla isti diplomatik və iqtisadi əlaqələri var. Dohada yerləşən enerji eksperti Roudi Baroudi Al Jazeera-yə bildirib ki, “Cənubi Pars, Şimali Pars və Şimal Sahəsi uzun müddətdir – 25 ildən artıqdır ki, birgə müəssisədir”, – o, Qətər və İranın paylaşdığı qaz yataqlarını nəzərdə tuturdu.
Baroudi-nin sözlərinə görə, təkcə Cənubi Pars qaz yatağı planetdəki digər bütün məlum qaz yataqlarının cəmi qədər qaz ehtiyatına malikdir.
Atəşkəsi elan etdikdən dərhal sonra Tramp Qətər əmirinə təşəkkür etdi.
“Mən bölgə üçün sülh danışıqlarında etdiyi bütün işlərə görə Qətərin Çox Hörmətli Əmirinə təşəkkür etmək istərdim”, – o, Truth Social-da yazdı. Bu arada, İran Prezidenti Məsud Pezeşkian çərşənbə axşamı Qətər əmiri ilə telefonla danışaraq əvvəlki günkü hücuma görə “təəssüfünü” bildirdi.
Pezeşkian, Qətərin və onun xalqının İranın zərbələrinin hədəfi olmadığını aydınlaşdırdı. Əmirin ofisindən verilən açıqlamada deyilir: “[Pezeşkian] Qətər Dövlətinin qonşu, müsəlman və qardaş dövlət olaraq qalacağını vurğuladı və iki ölkə arasındakı münasibətlərin həmişə dövlətlərin suverenliyinə hörmət və yaxşı qonşuluq prinsiplərinə əsaslanacağına ümid etdiyini bildirdi.”
Qətərin Baş naziri Məhəmməd bin Əbdülrəhman bin Casim Əl-Sani çərşənbə günü “Qətər gərginliyi azaltmaq üçün regional və beynəlxalq tərəfdaşlarla əhəmiyyətli diplomatik səylər göstərdi” – dedi.
Və bu səylərin təsiri təkcə İsrail və İrandan kənarda da hiss ediləcək, Baroudi qeyd etdi.
“Vaşinqton və Doha görünməyən bir iqtisadi və ekoloji bombanı zərərsizləşdirdi”, – o, dedi, çünki Fars körfəzi yüksək dərəcədə tez alışan neft və qaz quyubaşları, boşaltma terminalları və tankerlərin barıt çəlləyidir.
“Bütün bölgədə sahilboyu 34-dən çox neft emalı zavodu var. 105-dən çox elektrik stansiyası və su təmizləyici zavodumuz var, buna görə də atəşkəs bütün bölgənin su və elektrik təchizatına hər hansı təhlükəni aradan qaldıracaq”, – o, Qətərin Nobel Sülh Mükafatına namizəd göstərilməsini təklif edərək bildirdi.
24 saat
