ABŞ-ın bazar günü üç əsas İran nüvə proqramı obyektinə endirdiyi zərbələr yeraltı qurğuları məhv edə bilməyib və Tehranın nüvə proqramını cəmi bir neçə ay geriyə salıb. Bu, ABŞ-ın məxfi kəşfiyyat hesabatının qiymətləndirməsinə əsaslanır.
Pentaqonun kəşfiyyat qanadı olan Müdafiə Kəşfiyyat Agentliyi (DIA) tərəfindən hazırlanmış və çərşənbə axşamı ABŞ-ın aparıcı xəbər agentlikləri tərəfindən dərc edilmiş “tam məxfi” sənəd, prezident Donald Trampın zərbələr barədə iddiaları ilə ziddiyyət təşkil edir. ABŞ prezidenti Donald Tramp Fordow, Natanz və İsfahandakı nüvə qurğularının bunkerdağıdan və adi bombaların kombinasiyası ilə “yerlə-yeksan edildiyini” israrla bildirib.
Donald Tramp və onun administrasiyasının yüksək səviyyəli rəsmiləri kəşfiyyat hesabatını qəbul etmir və DIA-nın qiymətləndirməsi ilə bağlı xəbərləri “yalan xəbər” adlandırır.
Haaqada keçirilən NATO zirvə görüşündə çıxış edən ABŞ prezidenti İran nüvə proqramının onilliklər geriyə atıldığına inandığını bildirib.
Bəs DIA qiymətləndirməsində ABŞ zərbələri barədə nə deyilirdi? İran hücumlar barədə nə deyib? Və kəşfiyyat hesabatı Donald Tramp administrasiyasının ictimai iddiaları ilə necə ziddiyyət təşkil edir?
DIA hesabatında nə deyilir?
DIA tərəfindən hazırlanan ilkin hesabatda qeyd olunur ki, ABŞ bombardmanları İranın nüvə proqramını yerlə-yeksan etmək əvəzinə, onu cəmi bir neçə ay geriyə salıb.
İsrailin iyunun 13-də İrana hücumundan əvvəl ABŞ agentlikləri İranın nüvə silahı yığmaq üçün tələssə, ona təxminən üç ay vaxt lazım olacağını qeyd etmişdi.
The New York Times qəzetinin verdiyi məlumata görə, DIA-nın beş səhifəlik hesabatında indi bu müddətin altı aydan az gecikəcəyi təxmin edilir. Erkən tapıntılara görə, ABŞ zərbələri iki obyektin girişlərini bağlayıb, lakin yeraltı qurğuları uçurmayıb.
DIA hesabatında həmçinin ABŞ agentliyinin İranın zənginləşdirilmiş uran ehtiyatının zərbələrdən əvvəl köçürüldüyünə və bunun nəticəsində nüvə materialına az ziyan dəydiyinə inandığı bildirilir.
ABŞ-ın iyunun 22-də endirdiyi zərbələrdən qısa müddət sonra İran parlamentinin sədrinin müşaviri Mehdi Mohammadi rəsmilərin Fordow obyektini əvvəlcədən təxliyə etdiyini iddia etmişdi. Mohammadi bildirmişdi ki, “İran bir neçə gündür Fordow-a zərbələr gözləyirdi. Bu nüvə obyekti təxliyə edilib, bugünkü hücum zamanı geri dönməz ziyan dəyməyib”.
ABŞ prezidenti çərşənbə günü İranın Fordow nüvə obyektindən zənginləşdirilmiş uranı köçürdüyünə dair iddialarına inanmadığını deyib. Donald Tramp “İnanıram ki, heç nəyi çıxarmağa imkanları olmayıb, çünki sürətli hərəkət ediblər” deyib. “Əgər iki həftə çəksəydi, bəlkə, amma bu cür materialı çıxarmaq çox çətin… və çox təhlükəlidir. Üstəlik, bizim gəldiyimizi bilirdilər. Və əgər gəldiyimizi bilirlərsə, orada olmayacaqlar.”
CNN, DIA hesabatı barədə ilk məlumatı adları açıqlanmayan rəsmilərə istinadən vermişdi. Həmin məlumata görə, ABŞ-ın hər üç obyektə – Fordow, Natanz və İsfahana endirdiyi zərbələrin təsiri əsasən ciddi ziyan dəymiş yerüstü strukturlarla məhdudlaşmışdı.
Çərşənbə axşamı Donald Tramp administrasiyası Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurasına ABŞ zərbələrinin İran obyektlərini “təkmilləşdirdiyini” bildirmişdi. Bu ifadə Donald Trampın əvvəlki “yerlə-yeksan edilib” iddiasından daha yumşaq idi.
Zərbələrin Fordow obyektindəki elektrik sisteminə ciddi ziyan vurduğu bildirilir. Lakin İranın yeraltı qurğulara daxil olmaq və bu sistemləri təmir etmək üçün nə qədər vaxta ehtiyacı olduğu hələlik aydın deyil.
BMT-nin nüvə nəzarəti qurumu olan IAEA-nın rəhbəri Rafael Grossi bazar ertəsi bildirib ki, “heç kim, o cümlədən IAEA Fordow-da yeraltı zərəri tam qiymətləndirə bilməsə də”, onun “çox əhəmiyyətli” olacağı gözlənilir.
DIA-nın qiymətləndirməsi ilə tanış olan iki nəfər CNN-ə bildirib ki, İranın zənginləşdirilmiş uran ehtiyatı məhv edilməyib və sentrifuqalar böyük ölçüdə “sağlamdır”.
Bəzi analitiklər yekun nəticələr çıxarmağa qarşı xəbərdarlıq ediblər. Analistlər Reuters xəbər agentliyinə bildiriblər ki, Fordow uran zənginləşdirmə obyektinə dəyən zərərin miqyası, əgər qiymətləndirmə peyk görüntülərinə əsaslanırsa, mütləq aşkar olunmaya bilər.
ABŞ İranın nüvə obyektlərinə necə zərbə endirdi?
İsrail və İran arasında 10 günlük döyüşdən sonra ABŞ iyunun 22-də İranın nüvə obyektlərinə zərbələr endirərək hərbi müdaxilə etmişdi.
Fordow şimal-qərbi İrandakı dağların yüzlərlə metr dərinliyində basdırıldığı bildirilən, yüksək dərəcədə möhkəmləndirilmiş yeraltı uran zənginləşdirmə obyektidir. Natanz İranın ən böyük və mərkəzi zənginləşdirmə kompleksidir, burada böyük sentrifuqa zalları, bəziləri yeraltında yerləşir. İsfahan isə uran çevirmə obyekti və yanacaq istehsalı zavodlarını əhatə edən böyük bir nüvə tədqiqat və istehsal mərkəzidir.
ABŞ qüvvələri 14 ədəd 30,000 funt (13,000 kq) bunkerdağıdan bomba atıb, Hərbi Dəniz Qüvvələrinin sualtı qayıqları isə Natanz və İsfahan obyektlərinə kruiz raket zərbələrini əlaqələndirib.
ABŞ hərbi arsenalında ən güclü bunkerdağıdan bomba olan GBU-57 Massive Ordnance Penetrator (MOP) – təxminən 13,000 kq (30,000 funt) çəkisi ilə zərbədə istifadə olunub.
ABŞ-ın müdaxiləsi İsrailin İran nüvə proqramı obyektlərinə qarşı kampaniyası, xüsusilə Fordow-un İsrail hərbçilərinin əli çatmayan dərinliyi səbəbindən kritik əhəmiyyət daşıyırdı.
DIA hesabatı Trampın iddiaları ilə necə ziddiyyət təşkil edir?
Bu ilin mart ayında ABŞ-ın kəşfiyyat rəhbəri Tülsi Qabbard Konqresə İranın nüvə silahı yaratdığına dair heç bir sübut olmadığını və İranın Ali Lideri Əli Xameneinin daha əvvəl 2003-cü ildə dayandırdığı nüvə silahı proqramına icazə vermədiyini bildirmişdi.
İyunun 17-də İsrail və İran ballistik raket mübadiləsini davam etdirərkən, Donald Tramp Kanadada keçirilən G7 zirvə görüşündən Vaşinqtona qayıdarkən öz administrasiyasını, o cümlədən kəşfiyyat rəhbəri Qabbardı “səhv başa düşdüklərini” deyərək pisləmişdi.
O, İranın nüvə silahına “çox yaxın” olduğunu iddia etmişdi. İyunun 22-də ABŞ zərbələri İranın nüvə obyektlərinə endirildi. Donald Tramp televiziya ilə çıxışında “Zərbələr möhtəşəm hərbi uğur idi” deyib. “İranın əsas nüvə zənginləşdirmə obyektləri tamamilə və bütövlüklə yerlə-yeksan edilib.”
Ertəsi gün Donald Tramp Truth Social platformasında yazaraq, “İrandakı nüvə obyektlərinə dəyən zərərin ‘monumental’ olduğu deyilir. Zərbələr sərt və dəqiq idi. Ordumuz böyük məharət göstərdi. Təşəkkür edirəm!” ifadələrini işlədib.
Çərşənbə günü NATO zirvə görüşündə o, mövqeyini təkrarlayıb. Haaqada “Onların [İranın] istədiyi son şey hazırda hər hansı bir şeyi zənginləşdirməkdir… Onların bombası olmayacaq və onlar zənginləşdirməyəcəklər” deyib.
Onun administrasiyasının yüksək səviyyəli rəsmiləri, o cümlədən vitse-prezident JD Vance və Müdafiə naziri Pete Hegseth, o vaxtdan bəri məhv etmə iddialarını təkrarlayıblar.
Hegseth Reuters-ə verdiyi açıqlamada “Gördüyümüz hər şeyə əsasən – və mən hər şeyi görmüşəm – bizim bombardman kampaniyamız İranın nüvə silahı yaratma qabiliyyətini yerlə-yeksan etdi” deyib.
“Bizim nəhəng bombalarımız hər bir hədəfə tam dəyib və mükəmməl işləyib. Bu bombaların təsiri İrandakı bir dağ yığınının altında dəfn olunub; buna görə də bombaların dağıdıcı olmadığını deyən hər kəs sadəcə Prezidenti və uğurlu missiyanı baltalamağa çalışır.”
Tramp və Ağ Ev necə reaksiya verdi?
Donald Tramp DIA hesabatı dərc edildikdən sonra Truth Social platformasında xeyli vaxt keçirərək öz hisslərini ifadə edib.
Donald Tramp böyük hərflərlə “İRANDAKİ NÜVƏ OBYEKTLƏRİ TAMAMİLƏ MƏHV EDİLİB! HƏM THE TIMES, HƏM DƏ CNN XALQ TƏRƏFİNDƏN CİDDİ TƏNQİD OLUNUR!” yazaraq The New York Times və CNN-in xəbərlərinə istinad edib.
Donald Tramp bir yazısında “YALAN XƏBƏR CNN, UĞURSUZ NEW YORK TIMES İLƏ BİRLƏŞƏRƏK TARİXİN ƏN UĞURLU HƏRBİ ZƏRBƏLƏRİNDƏN BİRİNİ PİSLƏMƏYƏ CƏHD EDİR” deyib.
ABŞ prezidenti həmçinin, B-2 bombardmançılarının “İranı bombala” mahnısının sədaları altında havaya qalxdığını əks etdirən bir sıra qəribə görünən videolar da paylaşıb.
Donald Tramp hazırda Niderlanddadır, bu həftəki NATO zirvə görüşündə iştirak edir və jurnalistlərə ABŞ zərbələrindən dəyən zərərin əhəmiyyətli olduğunu təkrarlayıb. O, “Düşünürəm ki, tamamilə sökülüb” deyib və əlavə edib: “Bu pilotlar öz hədəflərini vurdular. Bu hədəflər yerlə-yeksan edildi və pilotlara etimad göstərilməlidir. O yer qayaların altındadır. O yer sökülüb” – Donald Tramp İranın nüvə proqramını yenidən qurma ehtimalı ilə bağlı sualı cavablandırıb.
O, CNN-ə daha çox tənqid yağdıraraq deyib: “Bu kabel şəbəkələri əsl uduzanlardır. Siz cəsarətsiz uduzanlarsınız. Mən bunu CNN-ə deyirəm, çünki onu izləyirəm – başqa seçimim yoxdur. Onu izləməliyəm. Hamısı zibildir. Hamısı yalan xəbərdir.”
O, zərbələrdən sonra gələn kəşfiyyat məlumatlarının “qeyri-müəyyən” olduğunu deyib. “Kəşfiyyat məlumatları ‘bilmirik’ deyir. Çox ciddi ola bilərdi. Kəşfiyyat bunu irəli sürür.”
“Çox ciddi idi. Yerlə-yeksan edilmişdi” – o, çərşənbə günü təkrarlayıb.
Ağ Evin mətbuat katibi Karoline Leavitt, DIA qiymətləndirməsini “tamamilə səhv” və “kəşfiyyat cəmiyyətindən anonim, aşağı səviyyəli bir məğlub tərəfindən” mətbuata sızdırıldığını bildirib.
“Bu iddia edilən qiymətləndirmənin sızdırılması Prezident Trampı gözdən salmaq və İranın nüvə proqramını yerlə-yeksan etmək üçün mükəmməl icra olunmuş bir missiyanı həyata keçirən cəsur qırıcı pilotları nüfuzdan salmaq üçün açıq bir cəhddir” – o, açıqlamasında deyib. “Hər kəs 14 ədəd 30,000 funtluq bombanı hədəflərə mükəmməl şəkildə atanda nə baş verdiyini bilir: tam məhv olma.”
24 saat
