Hindistanın Kəşmirdəki Kitab Qadağası: Ədəbiyyat Festivalı Fonunda Artan Senzura
Hafsa Kanjvalın Kəşmirlə bağlı kitabının yenicə qadağan edilməsi müəllifi anın qəribəliyi ilə heyrətləndirir. Bu həftə Hindistanın idarə etdiyi Kəşmirdəki səlahiyyətlilər tanınmış alimlər, yazıçılar və jurnalistlər tərəfindən qələmə alınmış 25 kitabı proskripsiya etdilər. Qadağan edilmiş əsərlər arasında Kanjvalın “Kəşmirin koloniyalaşdırılması: Hindistan işğalı altında dövlət quruculuğu” adlı kitabı da var. Bu qadağa Şrinagarın kitab mağazalarına polis reydləri ilə müşayiət olunsa da, Hindistan rəsmiləri eyni zamanda Dal gölünün sahilində kitab festivalı keçirirlər.
Kanjvalın sözlərinə görə, bu qadağa təəccüblü deyil, çünki 2019-cu ildən bəri Kəşmirdə senzura və nəzarət həddindən artıq dərəcəyə çatıb. O, Hindistanın altı il əvvəl regionun yarımmüstəqil statusunu ləğv etməsindən sonra vəziyyətin ağırlaşdığını qeyd edib. Kanjval həmçinin Hindistan ordusunun eyni vaxtda dövlət tərəfindən dəstəklənən Çinar Kitab Festivalı vasitəsilə kitab oxumağı və ədəbiyyatı təbliğ etməsini “daha da absurd” adlandırıb. Kəşmirin uzun senzura tarixi olsa da, bu kitab qadağaları Yeni Dehlinin mübahisəli regionda akademik sahə üzərində nəzarəti təmin etmək üçün həyata keçirdiyi ən genişmiqyaslı cəhd olaraq qiymətləndirilir.
Gənclərin “Yanlış Yönləndirilməsi” İddiası
Hökumət tərəfindən qadağan edilmiş 25 kitab, Hindistanın bölünməsi ətrafındakı hadisələrə və Kəşmirin niyə bu qədər ciddi ərazi mübahisəsinə çevrildiyinə dair ətraflı icmal təqdim edir. Bura Nobel mükafatçısı Arundhati Royun “Azadi”, Piotr Balcerowicz və Agnieszka Kuszewskanın “Kəşmirdə İnsan Haqları Pozuntuları”, Mohd Yusaf Sarafın “Kəşmirlilərin Azadlıq Uğrunda Mübarizəsi”, Abdul Gockhami Cabbarın “Kəşmir Siyasəti və Plebisit” və Essar Batoolun “Kunan Poshpora yadınızdadırmı?” kimi əsərləri daxildir. Bu kitablar Kəşmirdəki hüquq pozuntuları və qətliamlar, eləcə də Hindistan dövlətinin pozulmuş vədlərindən bəhs edir.
Hafsa Kanjvalın, jurnalist Anuradha Basinin “Dağılmış dövlət: 370-ci maddədən sonra Kəşmirin danışılmayan hekayəsi” və hüquqşünas AG Noraninin “Kəşmir mübahisəsi 1947-2012” kimi əsərlər isə regionun on illər ərzindəki siyasi səyahətini təhlil edir. Hökumət bu kitabları Kəşmir gənclərini “yanlış yönləndirməkdə” və onların “zorakılığa və terrorizmə cəlb edilməsinə” təkan verməkdə ittiham edib. Hökumətin qərarında qeyd olunur ki, “bu ədəbiyyat şikayət, qurbanlıq və terrorçu qəhrəmanlığı mədəniyyətini təbliğ etməklə gənclərin psixikasına dərin təsir edə bilər.”
Kəşmirdəki mübahisə 1947-ci ildə İngiltərənin subkontinenti Hindistan və Pakistan olmaqla iki dominionaya bölməsindən qaynaqlanır. Müsəlman əhalinin çoxluq təşkil etdiyi Kəşmirin hindu hökmdarı hər ikisindən müstəqil olmaq istəsə də, Pakistanın dəstəklədiyi döyüşçülərin regionun bir hissəsinə daxil olmasından sonra, Kəşmirin yeni birlik daxilində xüsusi statusa və Hindistan Konstitusiyası ilə zəmanət verilmiş müəyyən muxtariyyətə malik olması şərtilə Hindistana qoşulmağa razılaşdı. Lakin Kəşmir xalqının fikri heç vaxt soruşulmadı və Hindistan Birləşmiş Millətlər Təşkilatının dəstəklədiyi plebisit tələblərini dəfələrlə rədd etdi. Hindistan idarəçiliyinə qarşı narazılıqlar davam edərək 1989-cu ildə seçki saxtakarlığı iddialarına cavab olaraq Hindistana qarşı silahlı üsyanla nəticələndi. Kanjvalın “Kəşmirin koloniyalaşdırılması” kitabı Hindistan hökumətinin ilk baş naziri Cəvahirləl Nerunun dövründə Kəşmir üzərində nəzarəti necə mürəkkəb yollarla möhkəmləndirdiyini işıqlandırır. Kanjvalın kitabı bu il Bernard Cohn Kitab Mükafatını qazanıb. Kanjval, kitab qadağasının hökumətin nə qədər “qeyri-təhlükəsiz” olduğunu göstərdiyini bildirib.
Siyasi Sıxıntının Güclənməsi
Hindistanın Kəşmirdə senzura və informasiya nəzarəti ilə bağlı uzun tarixi var. 2010-cu ildə 17 yaşlı tələbə Tufail Mattonun təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən öldürülməsindən sonra böyük etirazlar baş qaldırdıqda, əyalət hökuməti SMS xidmətlərini qadağan etdi və onları yalnız üç il sonra bərpa etdi. 2016-cı ildə başqa bir vətəndaş üsyanının qızğın çağında hökumət Şrinagarda müstəqil nəşr olan “Kashmir Reader” qəzetinin nəşrini dayandıraraq, onun “zorakılığı təhrik etmə meylini” səbəb göstərdi. Qəzet və rabitə vasitələrinə qadağalarla yanaşı, Hindistan səlahiyyətliləri Kəşmirdə jurnalistləri qətiyyətli profilaktik həbs qanunları çərçivəsində mütəmadi olaraq saxlayıb. Bu tendensiya 2019-cu ildən sonra daha da sürətlənib.
“Əvvəl jurnalistlərin ardınca gəldilər və onları susdurmaqda müvəffəq olduqlarını başa düşdükdən sonra diqqətlərini akademik sahəyə yönəltdilər,” — 2019-cu ildə Kəşmirin xüsusi statusunun ləğv edilməsi haqqında kitabı qadağan edilənlər arasında olan veteran redaktor Anuradha Basin bildirib. Basin, kitabının zorakılığı təbliğ etməsi ittihamını qəribə adlandırıb. “Mənim kitabım heç yerdə terrorizmi tərifləmir, lakin dövləti tənqid edir. Bu ikisi arasında Kəşmirdəki səlahiyyətlilərin ləğv etmək istədiyi bir fərq var. Bu, çox təhlükəli bir tendensiyadır.” Basin bu cür qadağaların Kəşmir haqqında gələcəkdə yazılacaq əsərlər üçün uzaqgedən nəticələri olacağını vurğulayıb. O, əlavə edib ki, kitabının çap olunarkən hüquq qrupu onu üç dəfə yoxlayıb.
Ümidsizlik Hissedilməkdədir
Kitab qadağası Kəşmirdə müxtəlif dairələrdən tənqidlərlə qarşılanıb, tələbələr və tədqiqatçılar bunu kollektiv amneziya tətbiq etmək cəhdi adlandırıblar. Şrinagardan olan 27 yaşlı müstəqil alim Sabir Rəşid böyük məyusluq yaşadığını bildirib. “Əgər bu kitabları Kəşmirin ədəbi kanonundan çıxarsaq, heç nəyimiz qalmaz,” – o deyib. Rəşid hazırda Hindistanın bölünməsi dövrünü əhatə edən Kəşmirin müasir tarixi haqqında kitab üzərində işləyir. “Əgər bu əsərlər mənə əlçatan olmasa, tədqiqatım təbii olaraq birtərəfli olacaq.”
Cümə axşamı yayılan videolarda uniformada olan polislərin Şrinagardakı kitab mağazalarına daxil olaraq sahiblərindən qadağan edilmiş siyahıdakı kitablardan hər hansı birinin olub-olmadığını soruşduqları görülüb. Şrinagardakı ən azı bir kitab satıcısı Al Jazeera-ya bildirib ki, Basinin “Dağılmış dövlət” kitabının tək bir nüsxəsi olub və onu reydlərdən az əvvəl satıb. “Ondan başqa, bu kitablardan heç biri məndə yox idi,” – o, çiyinlərini çəkərək deyib.
Tarixçi Sumantra Bose Hindistan səlahiyyətlilərinin onun “Kəşmir yol ayrıcında” kitabının regionda zorakılığı körüklədiyi iddiasına görə hiddətlənib. O, 1993-cü ildən bəri Kəşmir mübahisəsi üzərində çalışıb və region üçün davamlı sülh yolları tapmağa fokuslandığını bildirib. Bose, qadağa ilə təmsil olunan ailə irsinə də təəccüblənib. 1935-ci ildə Britaniya Hindistanındakı müstəmləkə səlahiyyətliləri onun ulu əmisi və Hindistanın azadlıq mübarizəsi lideri Subhas Chandra Bose tərəfindən yazılmış “Hindistan mübarizəsi, 1920-1934” adlı siyasi təhlillər toplusunu qadağan etmişdilər. O, “Doxsan il sonra əfsanəvi azadlıq döyüşçüsünün yolu ilə getmək şərəfinə nail oldum,” deyib.
Polis Şrinagardakı kitab mağazalarına reydləri gücləndirib və dəyərli, daha tənqidi əsərləri müsadirə etdikcə, Kəşmirdəki ədəbi icma ümidsizlik hissi keçirir. “Bu, insanların yaddaşına bir hücumdur,” – Rəşid bildirib. “Bu kitablar keşikçi rolunu oynayırdı. Onlar bizə tariximizi xatırlatmalı idi. Lakin indi Kəşmirdə yaddaşın silinməsi demək olar ki, tamamlanıb.”
