İran Nüvə Sazişi: On İllik Təcrübə Və Regional Təhlükəsizlik Sınaqları
On il əvvəl, 14 iyul tarixində Çin, Fransa, Almaniya, Rusiya, Birləşmiş Krallıq, Amerika Birləşmiş Ştatları və Avropa İttifaqının nümayəndələri ilə birlikdə xəstə yalanlar və regionda real nüvə təhlükəsindən dünya diqqətini yayındırmaq məqsədi daşıyan açıq-aşkar təhlükəsizləşdirmə siyasəti üzərində qurulmuş lüzumsuz bir böhrana sülh yolu ilə son qoyan misilsiz bir diplomatiya nailiyyətinin başa çatdığını elan etdik. Bütün dünya, rəsmi adı ilə Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı (JCPOA) olan İran nüvə sazişinin imzalanmasını bayram edirdi. Yalnız İsrailin Baş Naziri Binyamin Netanyahu və İsrailin nüvə aparteid rejiminin digər liderləri sülh və sabitliyi yeganə real “ekzistensial təhlükə” kimi görürdülər və müqaviləni məhv edəcəklərinə dair açıq şəkildə and içmişdilər.
Bu gün bəzi davamçılarımız yeni nüvə danışıqlarının ortasında İrana qarşı təcavüzün nəticələri ilə məşğul olmaq üçün fəaliyyətə keçiblər. Bu təcavüz Qərbi Asiyada nüvə silahına sahib olan, lakin Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsinə (NPT) üzv olmayan yaramaz dövlət – İsraildən gəldi. O, NPT üzvü olan bir ölkənin mühafizə edilən nüvə obyektlərini hədəfə aldı və bu hərəkəti mülki məhəllələri, uşaq baxımı mərkəzlərini, elm adamlarını və xidmətdən kənar hərbi komandirləri hədəf alan digər müharibə cinayətləri ilə birləşdirdi. Qəzzanın qəssabı, İsrailin son təcavüzü ilə min illik bir ənənəni pozaraq milli liderləri də hədəfə aldı. Bu, bütün regionda xaosa və qeyri-regional sabitlik vəziyyətinə səbəb olmaq üçün açıq və ictimai şəkildə bildirilən bir cəhd idi.
Nüvə silahını indiyə qədər yalnız bir dövlət – ABŞ – bu yaramaz təcavüzkarın kampaniyası zəifləməyə başlayanda köməyinə tələsdi. Sərhədsiz və qanunsuz bir hərəkətlə, İranın nüvə obyektlərini hədəfə aldı, ölkənin dinc nüvə tərəqqisini dayandırmaq üçün əbəs bir cəhddə bulundu – bu irəliləyişin böyük hissəsi, istehzalı şəkildə, ABŞ-ın İran nüvə sazişindən birtərəfli qaydada çıxmasından sonra əldə edilmişdi. Eyni zamanda, Fransa, Almaniya və Böyük Britaniyanın, eləcə də Aİ-nin nümayəndələri olan E3/Aİ həmkarlarımın davamçıları “Netanyahunun onların çirkli işlərini gördüyünü” deyərək öyünür, eyni zamanda İran nüvə sazişini və BMT Təhlükəsizlik Şurasının bu nüvə sazişini qanuni olaraq təsdiqləyən 2231 saylı Qətnaməsini pozaraq, tamamilə pis niyyətlə “mübahisələrin həlli mexanizmi”ni tətbiq etməklə hədələyirlər. Onlar bunu, sözləri və əməlləri ilə JCPOA-nın ən fundamental sütununu, yəni İranın dinc zənginləşdirmə proqramının ləğv edilməsi çağırışını rədd edərək, JCPOA iştirakçısı statuslarını itirərkən edirlər – üstəlik, son 10 ilin ən azı yeddisində İrana qarşı öz iqtisadi və maliyyə öhdəliklərini minimal səviyyədə belə yerinə yetirməyə utanclı şəkildə nail ola bilməyiblər.
2021-ci ilin 20 iyul tarixində BMT-nin Baş katibinə ünvanladığım 140 səhifəlik məktubumda E3/Aİ-nin JCPOA-nın “mübahisələrin həlli mexanizmi”ni – səhvən və öz mənafeyinə xidmət edərək “snapback” adlandırılan, lakin JCPOA-da və ya BMT Təhlükəsizlik Şurasının 2231 saylı Qətnaməsində heç vaxt istifadə edilməyən bir termin – tətbiq etmə qabiliyyətinə qarşı çıxmışdım. BMT Baş Assambleyasının A/75/968 və Təhlükəsizlik Şurasının S/2021/669 saylı sənədləri kimi yayılmış, yaxşı sənədləşdirilmiş hüquqi arqumentlərim indi E3/Aİ-nin son bəyanatları və hərəkətləri ilə daha da gücləndirilmişdir ki, bu hərəkətlərdə onlar açıq şəkildə “JCPOA İştirakçıları” statuslarını itiriblər.
İranın Müqaviməti Və İsrailin Zəif Tərəfləri
İran silahlı qüvvələri, öz yerli hərbi potensialına güvənərək, İsrailin yenilməzliyi mifini bir daha darmadağın etdi və zorbazın zəif tərəflərini aşkara çıxartdı. Eyni zamanda, cəsur və qürurlu İran xalqı Netanyahunun və onun yoldaşlarının İranı parçalamaq xəyalını puç etdi. Bir daha İran sübut etdi ki, hətta iki nüvə gücü birləşsə belə, min illik sivilizasiya dövlətini diz çökdürə bilməz.
Bununla belə, artıq aydın görünür ki, İsrailin regional üstünlük və “istənilən vaxt təcavüz” illüziyası İranı, ardınca isə digər regional gücləri sabitlikdən çıxarmaq üzərində qurulmuşdur – nəticədə Müsəlman Qərbi Asiyada qeyri-regional sabitlik, parçalanma və xaos yaranır. Bu, nə region ölkələrinin, nə də milli maraqları sabitliyə əsaslanan Çin və Rusiyadakı dostlarımızın maraqlarına uyğun deyil; nə də ABŞ və Avropanın qlobal fokus gündəliyi ilə uyğunlaşır. Lakin Netanyahu və Qərbdəki riyakar “Bibi-Birincilər” öz korrupsioner siyasi karyeralarını və aparteid, soyqırım və regiondakı ərəb qonşularına qarşı təcavüz üzərində qurulmuş ekspansionist xəyallarını uzatmaq üçün dünyanı “əbədi müharibələrə” sürükləməkdən çəkinmədiklərini göstərdilər – üstəlik, Qərbdə şantaj, bitməyən qalmaqallar və hədə-qorxu ilə müşayiət olundu.
Regional Təhlükəsizlik Və Beynəlxalq Həll Yolları
Beynəlxalq ictimaiyyət region və qlobal sülh və təhlükəsizlik üçün bu fundamental təhlükəni, demək olar ki, bütün ölkələrin milli maraqlarını, region və ondan kənar əhalinin rifahını təhdid edən bu məsələni dərhal həll etməlidir. Mən dörd onillikdən artıq diplomatiya təcrübəmdə – o cümlədən 1991-ci ildə Livandakı amerikalı girovların İsraildəki Livan və Fələstinli girovlarla mübadiləsi üçün aparılan danışıqlarda İsrailin yaxşı sənədləşdirilmiş maneələrini – şəxsən şahidi olmuşam ki, İsrailin siyasi elitası hətta ən trivial qazanclar üçün belə ən yaxın müttəfiqlərinin sərvətini, azadlığını və qanını qurban verməyə hər zaman hazır olub və olacaq. İsrailin onlara yardım və təhlükəsizlik təmin edəcəyi illüziyasında yaşayan hər kəs bir gün o acı reallıqla oyanacaq ki, onlar heç bir qarşılıq görmədən amansızcasına İsrailin ilk müdafiə xətti kimi istifadə ediliblər.
Netanyahunun siyasətinin əsas sütunu xaos, nifaq və qeyri-regional sabitlikdir. Ona görə yeganə real “ekzistensial təhlükə” regional əməkdaşlıqdır: istər 1974-cü ildən bəri BMT Baş Assambleyasının ardıcıl olaraq çağırdığı Yaxın Şərqdə nüvə və digər kütləvi qırğın silahlarından azad bir zonanın yaradılması, istərsə də 1987-ci ildə Təhlükəsizlik Şurasının 598 saylı Qətnaməsinin 8-ci bəndində çağırılan Hörmüz boğazı regionunda regional təhlükəsizlik və əməkdaşlıq sxeminin yaradılması olsun.
Qatardakı keçmiş Baş Nazir Həmad bin Casim bin Cabir Əl Sani xəbərdarlıq edib ki, bizim regionumuz – və həqiqətən də bütün dünya, o cümlədən Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvləri – İsrailin daxili siyasətinin regional avantürizmi idarə etməsi kölgəsi altında inkişaf edə bilməz. BMT Təhlükəsizlik Şurasının Hörmüz regionu və ya Müsəlman Qərbi Asiya ölkələri arasında dialoq, etimadın qurulması və əməkdaşlıq üçün regional bir çərçivə yaratmaq, BMT Təhlükəsizlik Şurası və onun daimi üzvlərinin düzgün qlobal zəmanətləri altında praktiki tədbirlər görməsinin vaxtıdır.
İran 2019-cu ildə Hörmüz Sülh Təşəbbüsü (HOPE) və ya 2024-cü ildə Müsəlman Qərbi Asiya Dialoq Assosiasiyası (MWADA) kimi təkliflər irəli sürüb. Bölgəmizdə və ondan kənardakı hər kəs regional sabitliyi pozan gündəliyi ifşa etməkdə çox maraqlıdır. HOPE və ya MWADA regionundakı digər ölkələr, o cümlədən Bəhreyn, Misir, İraq, İordaniya, Küveyt, Oman, Qətər, Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, Türkiyə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və İsrailin uydurduğu təhlükəli gələcəyin bəzi dəhşətli reallıqlarını artıq görmüş Yəmən, məsələni öz əllərinə almalı, fərdi və ya birgə təşəbbüslər irəli sürməli, İranın təkliflərini inkişaf etdirməli və ya öz planlarını təqdim etməli, kollektiv şəkildə və daha da gecikmədən BMT Təhlükəsizlik Şurasından bu regionun ölkələri tərəfindən əsasən hazırlanmış regional razılaşmalar üçün bir qətnamə qəbul etməsini istəməlidirlər.
Gələcəyə Baxış: Məcburetmənin Uğursuzluğu Və Diplomatiyanın Zəruriliyi
İran nüvə sazişinin başa çatmasından sonra keçən son 10 ilin dərsi hər kəsə göstərməlidir ki, məcburetmə sonda hətta onu başladanlara da zərər verəcək. Ümumi baxış, ümid və müsbət nəticələrin gələcəyi üçün diplomatiya yeganə ağlabatan yol olub, həmişə də olacaq və əbədi olaraq da qalacaqdır. Zamanın qədrini bilmək vacibdir. Regional sabitliyin təmin edilməsi vəd edilmiş sülhün qorunması üçün əsas şərtdir.
24 saat
