İslamabad, Pakistan – Üç gün davam edən və Pakistan-Əfqanıstan münasibətlərindəki gərginliyi sonlandırmağı hədəfləyən sülh danışıqları çərşənbə axşamı İstanbulda dalana dirənib.
Qətər və Türkiyənin vasitəçiliyi ilə baş tutan bu müzakirələr, onlarla insanın həyatını itirdiyi bir həftəlik döyüşlərdən sonra, 19 oktyabrda Dohada əldə olunan müvəqqəti atəşkəsdən sonra ikinci mərhələ idi.
Rəsmilər və ekspertlər tammiqyaslı münaqişənin qarşısını almaq üçün “son cəhdlərin” davam edəcəyini desələr də, analitiklər hesab edir ki, Doha atəşkəsinin üzərində qala bilməmək yeni düşmənçilik ehtimalını artırır.
Pakistan təhlükəsizlik rəsmiləri bazar ertəsi danışıqların təxminən 18 saat davam etdiyini bildiriblər. Lakin onlar Əfqanıstan nümayəndə heyətini İslamabadın əsas tələbinə – yəni Kabildən TTP qruplaşması kimi tanınan Pakistan Talibanı silahlı qruplaşmasına qarşı sərt tədbirlər görməsinə dair mövqeyini dəyişməkdə ittiham ediblər. Danışıqların həssaslığı səbəbindən Al Jazeera-ya anonim şərtlə danışan bir rəsmi iddia edib ki, Əfqanıstan komandasına “Kabuldan gələn təlimatlar” müzakirələri çətinləşdirib.
Bununla belə, Əfqan mediasının məlumatına görə, Kabul, Pakistan nümayəndə heyətini “koordinasiya çatışmazlığında” günahlandırıb, iddia edib ki, Pakistan tərəfi “aydın arqumentlər təqdim etmir” və “danışıqlar masasını tərk edir”.
Əfqan nümayəndə heyətinə Daxili İşlər Nazirliyinin inzibati işlər üzrə nazir müavini Hacı Nəcib rəhbərlik edir, Pakistan isə öz nümayəndələrini ictimaiyyətə açıqlamayıb.
Son günlərdə iki ölkənin hərbçiləri arasında baş verən sərhəd hücumları nəticəsində həm əsgərlər, həm də mülki şəxslər daxil olmaqla çox sayda insan həlak olub, daha çoxu yaralanıb.
Qlobal münaqişələrin həllində dəfələrlə özünə haqq qazandıran ABŞ Prezidenti Donald Tramp da məsələyə müdaxilə edərək, Asiya Ölkələri Assosiasiyasının (ASEAN) Malaziyadakı sammiti kənarında jurnalistlərə verdiyi açıqlamada “Əfqanıstan-Pakistan böhranını çox tez həll edəcəyini” bildirib.
Çətinləşən münasibətlərin kökləri
Lakin Wilson Center-in keçmiş Pakistan üzrə əməkdaşı və milli təhlükəsizlik mövzusunda yazan jurnalist Baqir Səccad Səyidə görə, iki ölkənin “dərin qarşılıqlı etimadsızlığı və ziddiyyətli prioritetləri” səbəbindən uzunmüddətli razılaşma əldə etmək çətindir.
Səyid əlavə edib ki, onların tarixi qəzəbləri və Pakistanın Əfqanıstanda əvvəlki müdaxilələri Əfqan Talibanı üçün güzəştləri siyasi cəhətdən riskli edir.
“Mənim fikrimcə, əsas məsələ ideoloji uyğunlaşmadır. Əfqan Talibanının daxili təhlükəsizlik problemləri ilə məşğul olmaq üçün TTP qruplaşmasından asılılığı, Pakistanın narahatlıqlarına baxmayaraq, onları bu qrupdan uzaqlaşdırmaqda çətinlik yaradır”, – o, Al Jazeera-ya bildirib.
Tarixi gərginlik və TTP amili
Tarixən Pakistan uzun müddət Əfqan Talibanının əsas hamisi kimi qəbul edilib. Bir çox pakistani 2021-ci ilin avqustunda ABŞ qüvvələrinin çıxarılmasından sonra Talibanın hakimiyyətə qayıdışını açıq şəkildə alqışlayıb.
Lakin münasibətlər, əsasən, 2007-ci ildə ABŞ-ın “terrorla müharibəsi” zamanı yaranan və İslamabada qarşı uzun müddət kampaniya aparan TTP qruplaşması ilə bağlı kəskin şəkildə pisləşib.
TTP qruplaşması Pakistan həbsxanalarındakı üzvlərinin azad edilməsini tələb edir və Pakistanın keçmiş qəbilə ərazilərinin Xayber Paxtunxva əyalətinə birləşdirilməsinə qarşı çıxır. Əfqan Talibanından müstəqil olsa da, iki qrup ideoloji cəhətdən eynidir.
İslamabad Kabili təkcə TTP qruplaşmasına deyil, həm də Bəlucistan Azadlıq Ordusu və Xorasan əyalətindəki İŞİD (İŞİS) qolu (İS-KP) daxil olmaqla digər qruplaşmalara sığınacaq verməkdə ittiham edir. Kabul bu ittihamları rədd edir.
Əfqan Talibanı TTP qruplaşmasının Pakistan problemi olduğunu israrla vurğulayaraq, Pakistanın təhlükəsizlik məsələlərinin daxili iş olduğunu təkrar-təkrar iddia edib. Talibanın özü də İS-KP-ni düşmən hesab edir.
Keçən həftə Dohada Pakistanın müdafiə naziri Xavaca Asiflə atəşkəs sazişini imzalayan Əfqanıstanın müdafiə naziri Molla Yaqub 19 oktyabrda verdiyi müsahibədə dövlətlərin bəzən “terrorizm” etiketindən siyasi məqsədlər üçün istifadə etdiyini bildirib.
“Terrorizmin universal və ya aydın tərifi yoxdur,” – o deyib və əlavə edib ki, istənilən hökumət öz gündəliyi üçün rəqiblərini “terrorçu” kimi qələmə verə bilər.
Bu arada, İran, Rusiya, Çin və bir neçə Mərkəzi Asiya dövləti də daxil olmaqla regional güclər Talibanı Əfqanıstandan fəaliyyət göstərdiyi iddia edilən TTP qruplaşmasını və digər silahlı qruplaşmaları ləğv etməyə çağırıb.
Bu çağırış oktyabrın əvvəlində Moskvada, Əfqanıstanın xarici işlər naziri Əmir Xan Muttaqinin də qatıldığı məsləhətləşmələrdə yenilənib.
Artan itkilər və gərginlik
Son günlərdə baş verən bir neçə hücum nəticəsində iki düzendən çox Pakistan əsgəri, o cümlədən zabitlər həlak olub.
Analitiklər bildirir ki, 2024-cü il Pakistan üçün son onilliyin ən ölümcül illərindən biri olub, 2500-dən çox itki qeydə alınıb və 2025-ci il bu rəqəmi ötəcək.
Həm mülki şəxslər, həm də təhlükəsizlik işçiləri hədəfə alınıb, hücumların əksəriyyəti Xayber Paxtunxva və Bəlucistanda cəmləşib. TTP qruplaşmasının əməliyyatları həm tezlik, həm də intensivlik baxımından kəskin şəkildə artıb.
“Məlumatlarımız göstərir ki, TTP qruplaşması keçən il təkbaşına təhlükəsizlik qüvvələrinə qarşı ən azı 600 hücum və ya toqquşma həyata keçirib. 2025-ci ildəki fəaliyyəti indiyə qədər 2024-cü ildə qeydə alınan fəaliyyətləri artıq ötür,” – Armed Conflict Location & Event Data (ACLED) hesabatında deyilir.
İslamabadda fəaliyyət göstərən təhlükəsizlik analitiki İhsanullah Tipu Mehsud deyir ki, Pakistan nümayəndələri Talibanla TTP qruplaşması arasında əlaqələrin ideologiyaya əsaslandığını qəbul etməlidirlər ki, bu da Əfqanıstan hökuməti üçün anti-Pakistan silahlı qrupunu tərk etməyi çətinləşdirir.
Pakistan-Əfqanıstan münasibətlərini uzun müddətdir izləyən jurnalist Sami Yusəfzai də bu fikirlə razılaşaraq, indiki vəziyyətdə gərginliyin azalması ehtimalının getdikcə azaldığını bildirib.
Həm Mehsud, həm də Yusəfzai Talibanın beynəlxalq təzyiqlərə, hətta hərbi hücumlara qarşı belə müttəfiqlərinə sadiq qalma tarixini vurğulayıblar.
“Biz bu eyni münasibəti Əfqan Talibanından 2001-ci ildə, 11 sentyabr hücumlarından sonra Əl-Qaidə ilə sarsılmaz şəkildə qaldıqları zaman görmüşük,” – Mehsud deyib.
Yusəfzaiyə görə, “Əfqan Talibanı müharibə veteranlarıdır və hərbi təzyiqlərə tab gətirə bilərlər.”
Uğursuz diplomatiya?
Son aylarda hər iki tərəf, Çin, Qətər və Türkiyənin də təzyiqi ilə diplomatiya yollarına əl atıb.
Lakin analitiklər deyirlər ki, İslamabad narahatlıqlarını aradan qaldırmaq üçün tezliklə qeyri-hərbi seçimlərin az olduğuna qərar verə bilər.
Səyid Pakistanın müdafiə naziri Asifin “açıq müharibə” ilə bağlı son təhdidinə işarə edərək, bu şərhlərin Əfqanıstanda iddia edilən TTP qruplaşması sığınacaqlarına qarşı hədəfli hava zərbələri və ya sərhəd əməliyyatlarına işarə edə biləcəyini bildirib.
“Bununla belə, vasitəçilərin, xüsusən Qətər və Türkiyənin dialoqu bərpa etmək və ya başqa bir məkana köçürmək üçün son cəhdlər etmələri gözlənilir. ABŞ Prezidenti Trampın böhranı de-eskalasiya etməyə hazır olduğunu bildirməsindən sonra digər ölkələrin də qoşulması kiçik bir ehtimaldır,” – o deyib.
Səyid bildirib ki, atəşkəs şərtlərinə əməl olunması müqabilində iqtisadi təşviqlər, o cümlədən yardım, qonşuları tammiqyaslı hərbi münaqişədən qaçırmağın bir yolu ola bilər.
Bu, Trampın son aylarda digər müharibələrdə, o cümlədən sərhəd toqquşmalarından sonra Tayland və Kambocanı döyüşməyi dayandırmağa məcbur etməkdə istifadə etdiyi bir vasitədir. ABŞ Prezidenti keçən həftəsonu Kuala Lumpurda Cənub-Şərqi Asiya ölkələri arasında sülh sazişinin imzalanmasına nəzarət edib.
Gözlənilməz nəticələr
Pakistanın hərbi imkanları qat-qat üstün olsa da, analitiklər Talibanın da üstünlükləri olduğunu bildirir və İslamabadın həddindən artıq özünəgüvənliyinə qarşı xəbərdarlıq edirlər.
Yusəfzai iddia edib ki, Pakistanla böhran Taliban üçün daxili dəstəyi gücləndirib və ona qarşı hərbi əməliyyatlar qrupa rəğbəti daha da artıra bilər.
“Əfqan Talibanının Pakistan hərbçilərinə sərhəddə hücum etməsi güclü cavab kimi qiymətləndirildi və onların populyarlığını artırdı. Pakistan bombalamağa davam etsə belə, günahsız mülki şəxslərin ölümünə səbəb ola bilər ki, bu da cəmiyyətdə və Əfqan Talibanı arasında daha çox narazılıq və anti-Pakistan əhval-ruhiyyəsinə gətirib çıxara bilər,” – o deyib.
Yusəfzaiyə görə, bu dinamika, xüsusilə də Talibanın ali lideri Heybətullah Axundzadənin müdaxilə etdiyi təqdirdə, İslamabad üçün narahatlıq doğurmalıdır.
“Əgər Axundzadə Pakistana qarşı Cihad elan edən fərman verərsə, bir çox gənc əfqan potensial olaraq Talibanın sıralarına qoşula bilər,” – Yusəfzai xəbərdar edib. “Əfqanlar üçün daha böyük itki olsa belə, vəziyyət Pakistan üçün yaxşı olmayacaq.”
Onun sözlərinə görə, yeganə faydalanan tərəf TTP qruplaşması olacaq ki, bu da “Pakistan hərbçilərinə qarşı hücumlar başlatmaqda daha da cəsarətlənəcək”.
