Azərbaycan Vətəndaş Cəmiyyəti Nümayəndələrinin Yerevana Tarixi Səfəri
Oktyabrın 22-də Azərbaycan qeyri-hökumət təşkilatları (QHT) rəhbərlərinin Yerevana səfəri baş tutdu. İki ölkə arasında vasitəçisiz təşkil edilməsi baxımından bir ilk olan bu səfər həm Ermənistanda, həm də Azərbaycanda geniş maraqla qarşılandı. Ermənistana yollanan Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində Cənubi Qafqaz Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Fərhad Məmmədov, Topçubaşov Mərkəzinin direktoru Rusif Hüseynov, Milli QHT Forumu İdarə Heyətinin sədri Ramil İskəndərli, Azərbaycan Qadın Hüquqlarını Müdafiə Cəmiyyətinin Qadınlar Sülh və Əmin-Amanlıq Mərkəzinin rəhbəri Dilarə Əfəndiyeva və “1news.az” saytının baş redaktoru Kəmalə Məmmədova yer alıb. Səfər çərçivəsində onlar Ermənistandan olan həmkarları, eləcə də Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının katibi Armen Qriqoryanla görüşüblər. Ermənistan heyətində Demokratiyanın İnkişafı Fondunun rəhbəri Naira Sultanyan, Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Araşdırma Mərkəzinin təsisçisi Areq Koçinyan və Yerevan Media Klubunun fəxri prezidenti Boris Navasadryan təmsil olunub. Azərbaycanlı nümayəndə heyəti Bakıdan Yerevana birbaşa AZAL təyyarəsi ilə uçuş edib.
Səfərin İlkin Qiymətləndirilməsi və Məxfi Müzakirələr
Azərbaycanlı nümayəndə heyətinin üzvləri ölkəyə qayıtdıqdan sonra müsahibələrində və sosial media paylaşımlarında səfəri iki ölkə arasındakı sülh prosesində müsbət addım kimi dəyərləndiriblər. Fərhad Məmmədov öz “Facebook” səhifəsində görüşlə bağlı təəssüratlarını bölüşərək Yerevan küçələrində gəzintidən fotolar yayımlayıb. O, görüşü “sülh gündəliyi üçün çox vacib” adlandırıb və əlavə edib ki, “öz təşəbbüsü ilə keçirilən görüşlər əlavə məsuliyyət və sülh prosesinə impuls yaradır.” Buna baxmayaraq, nümayəndələr görüş zamanı aparılan müzakirələrin məzmunu barədə ətraflı məlumat verməyiblər. F.Məmmədov “BBC Azərbaycanca”ya verdiyi açıqlamada tərəflər arasında görüşün detallarının hələlik ictimaiyyətə açıqlanmaması haqqında razılıq əldə olunduğunu bildirib. Onlar, həmçinin, erməni nümayəndə heyətinin də yaxın vaxtlarda Azərbaycana oxşar səfərinin planlaşdırıldığını açıqlayıblar.
Müstəqil Vətəndaş Cəmiyyəti və Rəsmi QHT-lərin Tənqidi
Azərbaycanın hökumətyönlü mətbuatının bu səfəri iki ölkə arasında sülh prosesində vətəndaş cəmiyyətinin iştirakı kimi təqdim etməsi bəzi müşahidəçilər tərəfindən kəskin tənqidlərə səbəb olub. Sosial şəbəkələrdə məsələyə münasibət bildirən bir sıra fəallar xatırladıblar ki, hazırda Azərbaycanda çoxsaylı müstəqil vətəndaş cəmiyyəti nümayəndəsi “QHT işi” çərçivəsində, sülh fəalı Bəhruz Səmədov isə dövlətə xəyanət ittihamı ilə həbsdə saxlanılır. İctimai fəal Vəfa Nağı öz “X” səhifəsində yazıb: “Azərbaycan hökumətinin “vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri” adlandırdığı şəxslər, əslində, dövlət tərəfindən təsdiqlənmiş, rejimə sadiq QHT işçiləridir. Bunlar müstəqil səslər deyil, sistemin bir hissəsi olub, “vətəndaş cəmiyyəti nümayəndə heyəti” kimi çıxış etmək üçün diqqətlə seçilərək Yerevana göndəriliblər.”
“Kukla” Diplomatlar və Xalq Diplomatiyasının Mahiyyəti
Tarixçi Altay Göyüşov da “X” səhifəsində səfəri kəskin tənqid edib: “Dünənki müharibə təhrikçiləri bu gün “sülh qurucuları” kimi Ermənistana səfər edir, Yerevanda erməni həmkarları ilə görüşür və özlərini barışıq vasitəçiləri kimi təqdim edirlər. Hamıya aydındır ki, Bəhruz Səmədov haqqında irəli sürülən ittihamlar – guya onun erməni xüsusi xidmət orqanları ilə əlaqələri barədə iddialar açıq-aşkar yalandır. Əsl səbəb Əliyevin başçılıq etdiyi diktatura rejiminin mahiyyətində gizlənir. Diktatorlar müstəqil fəaliyyəti qəbul edə bilməzlər. Bəhruz diktatorun icazəsi və nəzarəti olmadan real sülh quruculuğu təşəbbüslərində iştirak etdiyinə görə cəzalandırılır.” Tarixçi və konfliktoloq Arif Yunus “Toplum TV”-yə verdiyi açıqlamada azərbaycanlı nümayəndə heyətinin tərkibində iştirak edənləri “kukla” adlandırıb. O bildirib ki, vətəndaş cəmiyyətini əhatə edən, “xalq diplomatiyası” kimi tanınan proses hakimiyyətdən müstəqil şəkildə aparılmalıdır. Yunus, eyni zamanda, özünün əvvəlki təcrübələrini yada salaraq qeyd edib: “Mən özüm uzun illər “xalq diplomatiyası” çərçivəsində Ermənistana getmişəm, orada müzakirələrdə iştirak etmişəm, özümlə azərbaycanlı vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri də aparmışam. Getməzdən əvvəl soruşurdular ki, biz orada özümüzü necə aparmalıyıq, nə deməliyik? Mən də deyirdim ki, Azərbaycanda nə deyirsinizsə, onu da deyin. “Xalq diplomatiyası” budur. Qarşı tərəf bilməlidir ki, bizim dərdimiz nədir. Elə adamlar olub ki, Ermənistanda sülhdən, dostluqdan danışıblar, Bakıya qayıdanda yenə müharibə ritorikasına davam ediblər.” A.Yunus düşünür ki, hazırkı səfərdə iştirak edənlər hökumət tərəfindən seçildiyinə və onların danışıqlarına senzura qoyulduğuna görə prosesə heç bir töhfəsi olmayacaq.
Dilarə Əfəndiyeva və Ermənistan Reaksiyası
Ermənistan mətbuatı azərbaycanlı nümayəndə heyətinin tərkibində Dilarə Əfəndiyevanın yer almasını xüsusi vurğulayıb. Mətbuat D.Əfəndiyevanın 2022-2023-cü illərdə Xankəndidən Ermənistana gedən yolu bağlayan, Azərbaycan hökumətinin təşkil etdiyi aksiyalarda iştirakına diqqət çəkib. San-Dieqo Universitetinin professoru və “Imagine” Konflikt Transformasiyası Mərkəzinin direktoru Filip Qamağelyan “Toplum TV”-yə verdiyi açıqlamada Dilarə Əfəndiyeva kimi fiqurların səfər proqramına daxil edilməsinin “əks-təsir göstərdiyini və Ermənistanda münasibətlərin normallaşması tərəfdarlarının da etibarına zərbə vurduğunu” ifadə edib. O, qeyd edib ki, “gələcək görüşlərdə iştirakçıların daha düşünülmüş şəkildə seçilməsi gərginliyin artmasına deyil, etimadın qurulmasına kömək edərdi”.
Filip Qamağelyan: Hibrid Sülhyaratma və Ümid Verən Addımlar
Arif Yunusdan fərqli olaraq, Filip Qamağelyan bu kimi görüşlərin prosesə təsiri barədə nisbətən optimistdir. O bildirib ki, “onilliklər boyu aparılan beynəlxalq vasitəçilik və vətəndaş cəmiyyəti təşəbbüsləri münaqişəni həll etməyə müvəffəq olmadı. Həm 1990-cı illərdə, həm də 2020-ci illərdə əsas dəyişikliklər danışıqlar yolu ilə deyil, müharibə və zorakılıq nəticəsində baş verdi.” Bu şəraitdə, dövlət səviyyəsində birbaşa, ikitərəfli münasibətlərin aktivləşməsini və gərginlikdən normallaşmaya doğru atılan addımları müsbət hal kimi qiymətləndirən Qamağelyan, zorakılığı davam etdirməyin də real bir alternativ olduğunu nəzərə alsaq, bu görüşləri kiçik hesab etməyin doğru olmadığını vurğulayıb. Onun sözlərinə görə, hazırkı dövrdə geosiyasi ab-hava artıq 1990-cı və ya 2000-ci illərdəki mühitdən fərqlidir və sülh tərəfdarları da bununla hesablaşmalıdırlar.
Hibrid Sülhyaratma Konsepsiyası və Geniş İştirakın Vacibliyi
F.Qamağelyan müasir dövrdə ideal hesab oluna biləcək yanaşmanın “hibrid sülhyaratma” adlandırıla biləcəyini vurğulayıb. Bu model rəsmi və yarı-rəsmi diplomatiya və iqtisadi əməkdaşlığı icmalar arasında dialoq, reabilitasiya və sosial birliyi təşviq edən vətəndaş cəmiyyəti səyləri ilə birləşdirir. Bu baxımdan, Yerevanda hökumətə yaxın analitiklərin iştirakı ilə keçirilən son görüş rəsmi normallaşma məntiqinə uyğun gəlir və müsbət addım kimi qiymətləndirilə bilər. Qamağelyan qeyd edib ki, hazırda yalnız hökumət tərəfindən səlahiyyət verilmiş şəxslər hər iki ölkə arasında təhlükəsiz şəkildə səyahət edə bilirlər. O, bu cür görüşləri ümumilikdə müsbət qiymətləndirir və onları normal sərhədyanı qarşılıqlı əlaqələrin bərpasına doğru erkən addımlar kimi görür. Ümid etdiyini bildirib ki, bu proses tədricən adi vətəndaşlara da şamil olunacaq.
Riskli Mühitdə Cəmiyyətlərarası Dialoq və Vətəndaş Cəmiyyəti üçün Daralan Məkan
Buna baxmayaraq, konfliktoloq düşünür ki, münasibətlərin normallaşması üçün səylər bu tip təşəbbüslərlə məhdudlaşmamalıdır. Hibrid yanaşma əlaqələrin yalnız rəsmi və yarı-rəsmi səviyyələrlə məhdudlaşmamasını tələb edir. Qamağelyan son görüşü məhz ikinci kateqoriyaya aid edərək bildirib ki, hətta rəsmi səviyyədə normallaşma irəliləsə belə, dayanıqlı barışıq üçün daha geniş ictimai iştirak vacibdir: təhsil işçiləri, humanitar təşkilatlar, icma liderləri, yerli özünüidarə orqanları, psixososial dəstək mütəxəssisləri və kiçik bizneslərin iştirakı ilə. O, cəmiyyətlərarası münasibətlərin dərin transformasiyası olmadan sülhün kövrək qalacağını vurğulayıb. Qamağelyanın təsis etdiyi “Imagine” mərkəzi 2007-ci ildən bəri azərbaycanlılar və ermənilər də daxil olmaqla münaqişədə olan müxtəlif etnik qrupların nümayəndələri arasında dialoq tədbirləri təşkil edir. Lakin son bir neçə ildə həm Qərb ölkələrindən dəstəyin azalması, həm də bu cür tədbir iştirakçılarının üzləşə biləcəyi risklərlə bağlı təşəbbüslərə fasilə verilib. F.Qamağelyan insanların təmasda olmasının qəti tərəfdarı olaraq qaldığını, lakin onun məhdudiyyətlərini də anladığını vurğulayıb. O, qeyd edib ki, dialoq layihələri açıq şəkildə təşviq edilməsə də, hökumətlər tərəfindən müəyyən qədər tolerant yanaşılırdı. Lakin son illərdə həm Azərbaycanda, həm Rusiyada, həm də Gürcüstanda vətəndaş cəmiyyəti üçün “məkanın kəskin şəkildə daralması Qərbin bu cür təşəbbüslərə dəstəyini də azaldıb”. Nəticədə, sərhədlərarası fəaliyyətlə məşğul olanlar üçün şəxsi risklər kəskin şəkildə artıb, bu səylərin ümumi təsiri isə azalıb. Bunu nəzərə alaraq, Qamağelyan təhlükəsizliyin birinci yerdə dayanmalı olduğunu və yalnız iştirakçıları risk altına qoymayan təşəbbüslərin həyata keçirilməli olduğunu vurğulayıb.
Vaşinqtonda Sülh Sazişi Müzakirələri
Avqustun 8-də Vaşinqtonda Azərbaycan ilə Ermənistan arasında sülh sazişinin mətni paraflanıb. Sənəd iki ölkə arasında dövlətlərarası münasibətlərin qurulması və sülhün təmin olunmasını özündə əks etdirir. ABŞ prezidenti Donald Tramp Azərbaycanın əsas hissəsini Naxçıvan eksklavı ilə birləşdirəcək “Tramp marşrutu”nun 99 illiyə ABŞ-yə verilməsini nəzərdə tutan sənədin, eləcə də Vaşinqtonun hər iki ölkə ilə ikitərəfli sənədlər imzaladığını bildirib.
