Yeni Dehli, Hindistan – Amerika Birləşmiş Ştatları Prezidenti Donald Tramp və onun rusiyalı həmkarı Vladimir Putinin cümə günü Alyaskada keçirəcəyi sammit yalnız hər iki ölkədə, Avropa və Ukraynada deyil, həm də 10.000 kilometrdən (6.200 mil) çox məsafədə, Yeni Dehlidə yaxından izləniləcək.
Soyuq Müharibənin başa çatmasından bəri Hindistan Rusiya ilə tarixən güclü əlaqələri və ABŞ ilə sürətlə inkişaf edən münasibətləri arasında tarazlıq yaratmağa çalışır. Yeni Dehlinin Vaşinqtonla əlaqələri Corc Buş və Barak Obamanın prezidentlik dövrlərində xüsusilə güclənmiş və Donald Trampın ilk dövründə, eləcə də Co Baydenin dövründə də bu şəkildə qalmışdı.
Analitiklərin fikrincə, ABŞ-ın Hindistana qarşı bu istiliyin əsas səbəbi, Çinin Asiya-Sakit okean regionunda iqtisadi, hərbi və strateji gücünün artması fonunda Yeni Dehliyə Pekinə qarşı tarazlaşdırıcı qüvvə kimi baxması idi. Sovet kommunizmi tarixə qovuşduqdan və Çin ABŞ-ın ən böyük strateji rəqibinə çevrildikdən sonra, Vaşinqton Asiyaya, o cümlədən dörd digər demokratiya – Hindistan, Avstraliya və Yaponiya – ilə birlikdə “Kvadrilateral Təhlükəsizlik Dialoqu” (Quad) vasitəsilə diqqətini artırdı.
Lakin Obama on il əvvəl ABŞ və Hindistanı “ən yaxşı tərəfdaşlar” kimi təsvir etsə də, indi onlar heç də belə görünmürlər.
Donald Tramp Hindistan idxalına yüzdə 50 tarif tətbiq etdi ki, bu da bir çox ölkənin məhsulları üzərində tətbiq olunan ən yüksək vergilərdən biridir. Bu cərimənin yarısı Hindistanın davam edən Ukrayna müharibəsi zamanı Rusiya nefti alması ilə əlaqədardır – Baxmayaraq ki, Bayden administrasiyası qlobal xam neft qiymətlərini nəzarətdə saxlamaq üçün Hindistanı bunu etməyə təşviq etmişdi.
Eyni zamanda, Hindistandan daha çox Rusiya nefti alan Çin, Vaşinqton Yeni Dehli ilə ticarət müqaviləsi üzərində danışıqlar apardığı üçün yüksək ABŞ tariflərindən hələlik yaxa qurtarmışdı.
Bu ziddiyyət, Donald Trampın bir tərəfdən Çinə, digər tərəfdən Hindistan kimi ənənəvi dostlara qarşı yanaşmasının ABŞ-ın Asiyaya dönüş siyasətindən daha geniş bir ayrılığın əlaməti olub-olmadığı suallarını doğurur.
Hindistan və Modi üçün çətinliklər
2000-ci illərin əvvəllərindən bəri Yeni Dehlidəki ardıcıl hökumətlər Vaşinqtonla daha sıx əlaqələr qurmağa meyilli olmuş, ABŞ-da təhlükəsizlik, ticarət və texnologiya sahələrində yeni strateji tərəfdaş kimi mövqeyi möhkəmlənmişdi.
Donald Tramp bu əlaqəni şəxsən Modi ilə daha da irəli aparmışdı.
Donald Trampın ilk prezidentlik dövründə, o, iki dəfə Modi ilə ictimai mitinqlərdə eyni səhnəni bölüşmüş, tez-tez qucaqlaşmış və bir-birlərini dost adlandırmışdılar.
Lakin bunların heç biri Donald Tramp Hindistanı yalnız Braziliyadan gələn mallara tətbiq edilən vergilərlə müqayisə olunan tariflərlə vurduqda, Yeni Dehlini xilas edə bilmədi.
Karneqi Beynəlxalq Sülh Fondunun Cənubi Asiya Proqramının direktoru Milan Vayşnav bildirib ki, “Tarif addımları ABŞ-Hindistan münasibətlərində onilliklər ərzində ən ciddi qırılmaya səbəb olub”.
Donald Tramp Hindistan idxalına tarif tətbiq edəcəyi ilə hədələdikdən sonra aylarla Yeni Dehli ABŞ prezidentini sakitləşdirməyə çalışmış, söz müharibəsinə girməkdən imtina etmişdi. İndi isə vəziyyət dəyişib, Hindistan ABŞ-ı riyakarlıqda ittiham edir – Vaşinqtonun hələ də Rusiya ilə ticarət etdiyini və əvvəllər Yeni Dehlidən Rusiya xam nefti almaq istədiyini vurğulayır.
Vayşnav Al Jazira-ya açıqlamasında deyib ki, “Bir şey aydındır: Son günlərdə Birləşmiş Ştatlara olan etibar kəskin şəkildə azalıb və bu, ikitərəfli münasibətlərə uzun müddət kölgə salır”.
Beynəlxalq Böhran Qrupunun baş analitiki Praveen Dontiyə görə, münasibətlərdəki böhran Modi ilə Donald Tramp arasındakı şəxsi münasibətlərdə dramatik bir dönüşü əks etdirir. O bildirib ki, əlaqələrin vəziyyəti “Prezident Tramp və Baş Nazir Modi arasındakı şəxsi ziddiyyətin nəticəsidir”.
Hindistan əvvəllər Rusiya ilə sıx dostluğuna görə, Moskvadan S-400 raketdən müdafiə sistemləri almaq qərarına gəldikdə ABŞ sanksiyaları təhdidi ilə üzləşmişdi. Lakin 2022-ci ildə Bayden administrasiyası dövründə bu təklif olunan sanksiyalardan azad olunmağı təmin etmişdi.
Donq bildirib ki, “Çox da əvvəl deyil, Hindistan Rusiyadan S-400 silah sistemləri almasına baxmayaraq sanksiyalardan qaça bilirdi. Lakin indi Hindistanın çoxşaxəli əlaqələr siyasəti Prezident Donald Trampın geosiyasətə tranzaksional yanaşması ilə ziddiyyət təşkil edir”.
O qeyd edib ki, Amerikanın Soyuq Müharibə dövründə Pakistanla isti münasibətləri, “ABŞ-a qarşı müəyyən bir etibarsızlığı Hindistanın strateji mühitinə hopdurub”. Donald Tramp administrasiyasının bu yaxınlarda Pakistanla yaxınlaşması, onun ordu rəhbərinin bu il ABŞ-a səfər edərək hətta Ağ Evdə prezidentlə nadir bir görüş keçirməsi Yeni Dehlidə bu narahatlıqları daha da artırmışdı.
Lakin illər boyu ABŞ-Hindistan münasibətlərindəki yüksəlişlər və enişlər zamanı son iyirmi beş ildə onları birləşdirən əsas strateji element: Çinin yüksəlişi ilə bağlı ortaq narahatlıqlar olmuşdu.
Donqi deyib ki, “ABŞ-da Hindistanın uzunmüddətli strateji əhəmiyyəti, xüsusilə də Çini balanslaşdırmaqdakı rolu səbəbindən müəyyən bir ikitərəfli konsensus mövcud idi”.
İndi isə o bildirib ki, “gözlənilməz Donald Tramp prezidentliyi ABŞ-ın Hindistana qarşı ‘strateji altruizm’ yanaşmasını pozdu”.
Ekspertlərin fikrincə, ABŞ-ın Asiyalı tərəfdaşları üçün Vaşinqtonun bir zamanlar dediyi kimi, öz regionunda müttəfiqlik qurmağa nə qədər fokuslandığı artıq aydın deyil.
Asiyadan uzaqlaşma
Obama administrasiyası 2011-ci ildə “Asiyaya Yenidən Balanslaşma” (Rebalance to Asia) siyasətini qəbul etmişdi. Bu siyasət, getdikcə dünyanın iqtisadi və geostrateji mərkəzi hesab edilən Asiya-Sakit okean regionuna daha çox diplomatik, iqtisadi və hərbi resursların ayrılmasını nəzərdə tuturdu.
Bu, Yaponiya, Cənubi Koreya və Avstraliya kimi müqaviləli müttəfiqlərlə daha dərin əlaqələr, Hindistan və Vyetnam kimi inkişaf etməkdə olan tərəfdaşlarla təhlükəsizlik əlaqələrinin gücləndirilməsi və Trans-Sakit okean Tərəfdaşlığı (TPP) kimi ticarət təşəbbüslərinin irəli sürülməsi demək idi.
Məqsəd, Çinin yüksəlişini balanslaşdıra biləcək regional bir nizam yaratmaq idi.
Donald Trampın ilk dövründə, bu dönüşün iqtisadi ayağı zəiflədi. ABŞ-ın 2017-ci ilin əvvəlində TPP-dən çıxması, əsas ticarət sütununu aradan qaldıraraq, strategiyanı hərbi əməkdaşlığa daha çox əsaslanan və iqtisadi tərəfdaşlıqlara daha az diqqət yetirən bir vəziyyətə saldı.
Buna baxmayaraq, o, Yaponiya və Cənubi Koreya kimi müttəfiqlərlə belə, tariflərə qarşı sərt danışıqlardan çəkinmiş və Donald Trampın hazırda Hindistana tətbiq etdiyi kimi tariflərdən istifadə etməmişdi.
Donqi deyib ki, “Hazırda bir qarışıqlıq və qeyri-müəyyənlik dövrü yaşanır, bundan sonra aydınlıq yaranacaq. Asiya güclərindən müəyyən ehtiyatlı bir yenidən balanslaşdırma ola bilər, onlar daha çox aydınlıq gözləyəcəklər”.
Yaponiya və Cənubi Koreyadan fərqli olaraq, heç vaxt ABŞ-ın – və ya başqa bir ölkənin – müqaviləli müttəfiqi olmayan Hindistan, bu yenidən balanslaşdırmaya doğru addımlar atmış ola bilər.
Rusiya-Hindistan-Çin üçlüyü?
Donald Trampın tarif qəzəbi ilə üzləşən Hindistan özünün gərgin diplomatiyasını həyata keçirir.
Ölkənin milli təhlükəsizlik müşaviri Ajit Doval bu ayın əvvəlində Moskvaya səfər edərək Putinlə görüşdü. Xarici İşlər Naziri S. Cayşankar bu ayın sonunda Rusiya paytaxtına səfər edəcək. Həmçinin avqust ayında Çin Xarici İşlər Naziri Van Yi Yeni Dehliyə səfər edəcək. Ayın sonunda isə Modi Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının sammiti üçün Çinə gedəcək ki, bu da onun son yeddi ildə bu ölkəyə ilk səfəri olacaq.
Hindistan həmçinin Rusiya Xarici İşlər Naziri Sergey Lavrovun bu platformanın bərpasını təklif etməsindən sonra Rusiya-Hindistan-Çin (RIC) üçtərəfli mexanizminin yenidən fəaliyyətə başlamasını nəzərdən keçirməyə açıq olduğunu bildirdi.
Üçtərəfli əməkdaşlıq konsepsiyası ilk dəfə 1990-cı illərdə təklif edilmiş və 2002-ci ildə rəsmi olaraq institutlaşdırılmışdı. Lavrov bu ideyanı Rusiya Beynəlxalq Əlaqələr Şurasının keçmiş sədri Yevgeni Primakova aid edirdi.
RIC yaradıldıqdan sonrakı illərdə mütəmadi olaraq görüşsə də, son zamanlar bir boşluq yaranıb, RIC liderlərinin son görüşü 2019-cu ildə Yaponiyanın Osaka şəhərindəki G20 sammitinin kənarında olmuşdu.
Asiya Pasifik Fondunun baş elmi işçisi Maykl Kuqelmanın sözlərinə görə, Hindistanın Modi hökuməti bəzi “çox çətin seçimlərlə” üzləşir. “Aydın görünür ki, Hindistan Rusiya kimi çox xüsusi bir tərəfdaşdan üz çevirməyəcək. Və Hindistan dostlarından üz çevirmir”.
Lakin ABŞ-dan strateji müstəqilliyini – ya da Hindistanın təsvir etdiyi kimi çoxşaxəli əlaqələrini – gücləndirmək, Donald Tramp daha çox tariflər və ya sanksiyalar tətbiq etməyə qərar verərsə, öz xərcləri ilə gələ bilər.
Kuqelman deyib ki, “Hindistan üçün ən yaxşı nəticə Rusların və Ukraynalıların atəşkəs barədə razılığa gəlməsidir, çünki günün sonunda Donald Tramp Rusiyaya təzyiq vasitəsi olaraq Hindistana təzyiq göstərir”.
Donald Tramp dövründə Vaşinqtonun Asiyaya dönüş siyasəti ilə bağlı suallar yaranarkən belə, ekspertlər deyirlər ki, Hindistan kimi ölkələr üçün belə bir yenidən balanslaşdırma asan olmayacaq. Onlar bildirirlər ki, nəticədə, ABŞ bu əlaqələrə yenidən sərmayə qoymağa qərar verərsə, uzunmüddətli tərəfdaşlarını öz saflarına qayıtmağa hazır vəziyyətdə tapacaq.
Yenidən balanslaşmanın qiyməti
Kuqelmanın sözlərinə görə, RIC üçlüyü nəticədə “substansionaldan daha çox simvolik” olacaq.
Bunun səbəbi, bu üçbucağın tərəflərindən birinin “olduqca kiçik və kövrək: Hindistan-Çin əlaqələri” olmasıdır.
Son aylarda “gərginliklərin nəzərəçarpacaq dərəcədə azaldılması” olsa da, Kuqelman əlavə edib ki, “Hindistan və Çin strateji rəqib olaraq qalırlar”. Himalay sərhəddində dörd il davam edən üz-üzə gərginlikdən sonra, keçən il Modi və Çin Prezidenti Si Cinpin Kazan görüşündə nəhayət qoşunları geri çəkməyə razılaşdılar.
Lakin Kuqelman deyib ki, “onların hələ də uzun bir mübahisəli sərhədi var” və Asiya nəhəngləri arasında etibar aşağı səviyyədə qalır.
Karneqi Fondunun Vayşnavı da bu fikirlə razılaşıb.
“Ölkələrin maraqlarının üst-üstə düşdüyü fürsətçi məkanlar və anlar ola bilər. Lakin düşünürəm ki, müdafiə və enerjidən başqa, Rusiyanın Hindistana təklif edəcəyi az şey var,” o deyib. “Çinlə isə iqtisadi əlaqələrdə bir yumşalma görə bilsək də, daha geniş təhlükəsizlik və geostrateji mübahisələrin həllinə aparan bir yol görmək çətindir”.
ABŞ Dövlət Departamentində çalışmış təqaüdçü diplomat Con Daniloviç bildirib ki, ABŞ-Hindistan münasibətlərinin tamamilə pozulması heç bir tərəfin maraqlarına uyğun deyil. “Digər sahələrdə əməkdaşlıq davam edəcək, bəlkə də son illərdə olduğu qədər açıq həvəslə olmasa da,” o deyib.
Eyni zamanda, Donald Trampın tarifləri Modiyə daxili siyasətdə kömək edə bilər.
“Donald Trampın sərt taktikası Modinin daxili mövqeyini gücləndirə bilər. Onlar Vaşinqtonun etibarsızlığını vurğulayaraq, Modiyə özünü ABŞ təzyiqləri qarşısında möhkəm duran bir lider kimi təqdim etməyə imkan verir,” Vayşnav bildirib.
Modi may ayında dörd günlük hərbi əməliyyatlardan sonra Pakistanla atəşkəsə görə müxalifətin təzyiqi ilə üzləşmişdi. Bu əməliyyatlardan əvvəl aprel ayında Kəşmirdə silahlı hücumda 26 mülki şəxs öldürülmüşdü. Müxalifət Modini, Donald Trampın təzyiqi səbəbindən Pakistan üzərində daha sərt və uzunmüddətli əməliyyatlar keçirməməkdə günahlandırmışdı. Donald Tramp isə dəfələrlə Yeni Dehli və İslamabad arasında atəşkəsə vasitəçilik etdiyini iddia etmişdi – Hindistan bu iddianı rədd edir.
“Hər hansı bir geri çəkilmə – bu dəfə ABŞ-a qarşı – siyasi cəhətdən baha başa gələ bilər. Donald Trampa müqavimət göstərmək Modinin milli qürur müdafiəçisi imicini gücləndirir,” Vayşnav əlavə edib.
Bir çox analitik Donald Trampın tariflərini həm də uğursuz ABŞ-Hindistan münasibətləri ticarət danışıqlarının nəticəsi hesab edir. Yeni Dehli ölkənin kənd təsərrüfatı və süd sektorlarını açmaqda istəksizdir, çünki bu sahələr Hindistan hökuməti üçün siyasi cəhətdən həssasdır. Hindistan əhalisinin demək olar ki, yarısı dolanışığını əkinçilikdən təmin edir.
Modi son günlərdə “şəxsi xərc çəkməli olacağımı bilsəm də,” Hindistan fermerlərinin maraqlarının zərər görməsinə imkan verməyəcəyini söyləyib.
Beynəlxalq Böhran Qrupunun Donqsi bildirib ki, “O, daxili seçicilərə meydan oxuduğunu nümayiş etdirir”.
Nəticədə isə o deyib ki, həm Hindistan, həm də ABŞ əlaqələrin gərginləşməsinin qarşısını almaq üçün bir kompromisə gəlsələr, bundan faydalanacaqlar.
“Lakin isti və dostluq münasibətləri olmayacaq və bu, bir müddət özünü göstərəcək,” Donqi deyib.
Bir cavab yazın