ABŞ prezidenti Donald Tramp sentyabrda Birləşmiş Krallığa səfəri zamanı Britaniyanın Baş naziri Keir Starmerin yanında oturarkən, ölkəsinin hərbi qüvvələrinin əvvəllər nəzarət etdiyi, 8000 km (4970 mil) uzaqlıqdakı bir əraziyə – Bagram aviabazasına göz dikdiyini açıqladı.
“Biz onu [Talibana] heç nəyə verdik. Biz o bazanı geri istəyirik,” deyə Tramp bildirib. İki gün sonra, bu dəfə fikirlərini sosial mediada ifadə edən prezident Tramp yazmışdı: “Əgər Əfqanıstan Bagram aviabazasını onu inşa edənlərə, Amerika Birləşmiş Ştatlarına geri verməsə, pis şeylər baş verəcək!”
Taliban bu tələbə gözlənildiyi kimi kəskin reaksiya verdi və heç bir halda əfqanların bazanı üçüncü bir ölkəyə təhvil verməyəcəyini vurğuladı.
2021-ci ilin avqustunda Kabilin nəzarətini ələ keçirdikdən sonra Əfqanıstanı idarə edən Taliban, çərşənbə axşamı ABŞ hərbi qüvvələrinin ölkəyə qayıtmasına qarşı müqavimətinə, geosiyasi baxımdan nadir hallarda həmrəy olan qonşu ölkələrdən geniş dəstək qazandı.
Moskvada keçirilən görüşdə Rusiya, Hindistan, Pakistan, Çin, İran, Qazaxıstan, Tacikistan, Özbəkistan və Qırğızıstan rəsmiləri Taliban həmkarları ilə birlikdə Əfqanıstanda xarici hərbi bazaların qurulması cəhdlərini sərt şəkildə pislədilər. Ekspertlərin fikrincə, ABŞ-ın adı çəkilməsə də, hədəf aydın idi.
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin oktyabrın 7-də Əfqanıstanın qonşuları arasında keçirilən yeddinci Moskva Formatlı Məşvərətlərinin yekununda dərc etdiyi birgə bəyanatda deyilir: “Onlar ölkələrin Əfqanıstanda və qonşu dövlətlərdə hərbi infrastrukturunu yerləşdirmək cəhdlərini qəbuledilməz adlandırdılar, çünki bu, regional sülh və sabitlik maraqlarına xidmət etmir.”
Pakistan, Çin, Rusiya və İran ötən ay Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Baş Assambleyası çərçivəsində oxşar bir bəyanatda “hərbi bazaların yenidən qurulmasına” qarşı çıxmışdı. Lakin Moskva kommünikesi, bəzi rəqabətli maraqları olan daha geniş bir sıra ölkələri vahid mövqeyə gətirdi.
Hindistan və Pakistan uzun müddətdir Əfqanıstan üzərində təsir uğrunda mübarizə aparır. Hindistan həmçinin Çinin bu ölkədə artan sərmayələrindən narahatdır. İran tez-tez Pakistanın Əfqanıstandakı mövcudluğuna şübhə ilə yanaşıb. Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan isə uzun müddətdir ki, Əfqanıstandakı zorakılığın öz ərazilərinə yayılmasından ehtiyat edirlər. Son illərdə Pakistanın əvvəllər onilliklər boyu dəstəklədiyi və sığınacaq verdiyi Talibanla münasibətləri gərginləşib.
İslamabad Strateji Araşdırmalar İnstitutunun (ISSI) tədqiqatçısı Teymur Xanın sözlərinə görə, bu ölkələrin fərqliliklərinə baxmayaraq, ABŞ-ı regiondan uzaq tutmaq üçün yekdil mövqeyə gəlmələri, Əfqanıstan məsələlərinin xaricdən idarə olunan bir məsələ deyil, “regional məsuliyyət” olduğu barədə ortaq bir regional baxışı əks etdirir.
Khan Əl-Cəzirəyə bildirib: “Fərqliliklərinə baxmayaraq, regional ölkələr Əfqanıstanın bir daha xarici hərbi mövcudluğa ev sahibliyi etməməsi barədə ümumi bir mövqeyə malikdirlər.”
Moskvada ifadə olunan bu ortaq mövqe, eyni zamanda, prezident Trampın Bagram aviabazası ilə bağlı təzyiqlərinə qarşı çıxmaq istəyən Talibanın mövqeyini gücləndirir, habelə Əfqanıstan hökmdarlarına regional legitimlik verir. Rusiya diplomatik olaraq onları Əfqanıstan hökuməti kimi rəsmən tanıyan yeganə ölkə olsa da, region ölkələrinin əksəriyyəti onlarla əlaqələri dərinləşdirirlər.
Strateji və Simvolik Əhəmiyyətli Bagram aviabazası
Əfqanıstan Talibanının hakimiyyətə qayıtması üçün zəmin 2020-ci ilin yanvarında prezident Trampın ilk administrasiyası dövründə Dohada qoyulmuşdu; onlar nəhayət, 2021-ci ilin avqustunda, keçmiş prezident Co Baydenin administrasiyası dövründə ölkənin nəzarətini ələ keçirdilər.
Lakin bu ilin fevralında, ikinci müddətə and içdikdən bir ay sonra, prezident Tramp təkid etdi: “Biz Bagramı saxlayacaqdıq. Bagramda kiçik bir qüvvə saxlamağa hazırlaşırdıq.”
Kabildən 44 km (27 mil) şimalda yerləşən Bagram aviabazası əvvəlcə 1950-ci illərdə Sovet İttifaqı tərəfindən tikilmişdi. Bazanın iki beton uçuş zolağı var – biri 3.6 km (2.2 mil), digəri 3 km (1.9 mil) uzunluğundadır – və Əfqanıstanda böyük hərbi təyyarələrin və silah daşıyıcılarının enişi üçün uyğun olan azsaylı yerlərdən biridir.
Bu baza, son yarım əsrdə Əfqanıstanı işğal edən, nəzarət edən və orada döyüşən bir çox güclər üçün strateji əhəmiyyət kəsb etmişdi. Sentyabrın 11-də baş verən hücumlardan sonra Əfqanıstanın işğalından sonra ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi NATO qüvvələri tərəfindən ələ keçirilən Bagram, Vaşinqtonun “terrora qarşı müharibəsi”ndə mərkəzi bir obyekt idi.
Əfqanıstanın sıldırım, dağlıq relyefi, böyük hərbi logistik mərkəzlər kimi xidmət edə biləcək məhdud sayda yerlərin olduğunu göstərir. Bu çatışmazlıq, ABŞ-ın ölkədən çəkilməsindən dörd il sonra da Bagram aviabazasının niyə strateji əhəmiyyətini saxladığını izah edir.
Vaşinqtonda yerləşən New Lines Strateji və Siyasət İnstitutunun baş direktoru Kamran Bokhari, Trampın şərhlərinə baxmayaraq, ABŞ-ın Əfqanıstana hər hansı bir qüvvənin yenidən yerləşdirilməsini ciddi şəkildə planlaşdırmasına şübhə ilə yanaşdığını bildirdi.
Bokhari Əl-Cəzirəyə deyib: “ABŞ-ın yeni geostrateji siyasəti hərbi azaltmadır. Vaşinqtonda belə bir hərbi öhdəliyə, yəni böyük bir logistik əməliyyata maraq yoxdur. Taliban amerikalıların Bagramı yenidən ələ keçirməsinə razılaşsa belə, belə bir obyektin saxlanma xərci onun faydasından qat-qat çoxdur.”
Eyni zamanda, Bokhari bildirib ki, Moskva görüşü Rusiyaya, Ukraynadakı müharibə və Çinin artan geo-iqtisadi mövcudluğu ilə təsirinin zəiflədiyi Mərkəzi Asiyada mövqeyini qoruduğunu göstərmək üçün bir fürsət olub.
Lakin Əfqanıstanda hər hansı yenilənmiş ABŞ hərbi mövcudluğu ilə bağlı narahatlıqlar təkcə Rusiya və ya ABŞ-ın ən böyük uzunmüddətli rəqibi olan Çinlə məhdudlaşmır. ABŞ və İsraillə gərgin münasibətlər fonunda İran Əfqanıstanda Amerika hərbi mövcudluğunu istəməyəcək.
Bokharinin sözlərinə görə, Hindistan və Pakistan da daxil olmaqla digər regional ölkələr də ABŞ-ın təhlükəsizlik qüvvələrinin geri çəkilməsi ilə regionda yaranmış boşluğu qonşuluğun özünün idarə edə biləcəyini göstərməyə can atırlar. ABŞ-ın yaxın tərəfdaşı olsa da, Hindistanın Vaşinqtonla əlaqələri prezident Trampın ikinci dövründə zəifləyib; Amerika prezidenti Dehlinin Rusiyadan neft almağa davam etməsi səbəbindən Hindistandan idxala 50 faiz tarif tətbiq etmişdi.
Və sonra Əfqanıstanla uzun, məsaməli sərhədləri paylaşan Mərkəzi Asiya ölkələri var – onlar ABŞ-ın hərbi cəhətdən Bagrama qayıtması ilə aktivləşən zorakı qrupların torpaqlarından istifadə edilə biləcəyindən qorxurlar.
Mərkəzi Asiyanın Təhlükəsizlik Hesablamaları və Əfqanıstan
Moskva Formatına daxil olan dörd Mərkəzi Asiya ölkəsi – Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan və Özbəkistan – Türkmənistan və Əfqanıstanla birlikdə altı dənizə çıxışı olmayan ölkədən ibarət bloku təşkil edir. Bu ölkələrin coğrafiyası onlara regional siyasətdə unikal bir üstünlük verir, eyni zamanda ticarət üçün daha isti sulara çıxış axtarmağa məcbur edir.
Analitiklər Amerikanın regionda mövcudluğunun bu ölkələrin bir çoxu üçün “arzuolunmaz” olacağını iddia edirlər.
Qazax analitik və Mərkəzi Asiya Regional İqtisadi Əməkdaşlıq İnstitutunun (CAREC) direktor müavini Kuat Akizhanov bildirib: “Bu, düşünülməmiş anti-amerikanizm deyil.”
Akizhanov Əl-Cəzirəyə deyib: “ABŞ bazası ev sahibliyi edən dövlətləri ABŞ-Rusiya-Çin rəqabətinin ön cəbhəsinə qoyacaq. Moskva və Pekin hər hansı bir yenilənmiş ABŞ mövcudluğuna qarşı çıxdıqlarını bildirdilər və bu konsensusla uyğunlaşmaq, daha kiçik iqtisadiyyatlarımız üzərindəki məcburi təzyiqi və iqtisadi və ya təhlükəsizlik qisasını azaldır.”
O əlavə edib ki, regional aktorlar indi təhlükəsizlik və qonşuluğun sabitliyi sahəsində əməkdaşlıq üçün Moskva Formatı və ya hətta Moskva və Pekinin rəhbərlik etdiyi Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) kimi regional qruplaşmalara üstünlük verirlər.
Taliban və Əfqanıstanın Qonşuları Nədən Ehtiyat Edirlər?
Əfqanıstanın daha böyük qonşularının bir çoxunun öz narahatlıqları var.
İslamabad mərkəzli ISSI-dən Khan bildirib: “Onlar ABŞ hərbi mövcudluğunun potensial olaraq kəşfiyyat əməliyyatlarını yenidən bərpa edəcəyindən, qeyri-sabitliyi qızışdıracağından və Əfqanıstanı bir daha vəkalət müharibəsi meydanına çevirəcəyindən qorxurlar.”
“Regional ölkələr indi Əfqanıstana bu prizmadan baxırlar: Qərb müdaxiləsi və ya strateji məhdudlaşdırma səyləri ilə deyil, regional əməkdaşlıq və iqtisadi inteqrasiya yolu ilə sabitləşdirilməli bir məkan,” o əlavə edib.
Bu arada, Taliban üçün prezident Trampın Bagram aviabazası ilə bağlı tələbləri ikili vəziyyət yaradır.
Kabil mərkəzli Crisis Group-un baş analitiki İbrahim Bahiss, Trampın Bagram tələbinin əsasən ABŞ strateji quruluşunda hər hansı bir konsensusdan daha çox prezidentin “şəxsi meylindən” qaynaqlandığına inandığını söylədi. Analitik Əl-Cəzirəyə bildirib: “Onun üçün Əfqanıstanın bitməmiş bir iş olaraq qaldığı hissi ola bilər.”
Taliban üçün Bagramı təslim etmək qeyri-mümkündür. Bahiss deyib: “Kabil Bagramı təklif edə bilməz, çünki bu, onların öz dəstək bazalarını narazı salar və ABŞ bura gələrsə, öz hökumətlərinə qarşı müqavimətə səbəb ola bilər.”
Eyni zamanda, New Lines İnstitutundan Bokhari deyib ki, Taliban beynəlxalq sanksiyaların idarəetmə və iqtisadi bərpa üçün əsas maneə olduğunu bilir və bunun üçün Qərblə, xüsusən də ABŞ-la əlaqə qurmalı olacaqlar.
O deyib: “Taliban sanksiyaların yüngülləşdirilməsini istəyir, lakin sual budur ki, onlar nə təklif edirlər? Vaşinqton Mərkəzi Asiya ilə daha çox maraqlanır, ora isə asan çıxışı yoxdur. Region Rusiya, Çin və İran tərəfindən bloklanıb.”
Prezident Tramp Bagram aviabazasının Çinə və onun raket fabriklərinə yaxınlığını bazanı geri almaq istəməsinə səbəb kimi göstərib. Bagram Çin sərhədindən təxminən 800 km (təxminən 500 mil), Sincandakı raket obyektindən isə təxminən 2400 km (təxminən 1500 mil) məsafədə yerləşir.
Bokhari deyib: “Regionda Çinin inhisarçılığına imkan vermək ABŞ-ın maraqlarına cavab vermir.”
Bu fonunda, Bokhari və Bahiss razılaşırlar ki, Bagram tələbi, ABŞ-ın Talibanla yeni iş üsulları araşdırmağa hazır olduğunun bir siqnalı ola bilər.
Vaşinqton, bir neçə il əvvəl qlobal parya olan qrupla əlaqə quran yeganə deyil. Əslində, ABŞ gecikir – Taliban artıq qonşuluğunda diplomatik cəhətdən əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə edib.
Əlaqə, Lakin Tanınma Yox
2021-ci ilin avqustunda 40 milyondan çox insanın yaşadığı ölkənin nəzarətini ələ keçirdikdən sonra Taliban, idarəetmə tərzinə görə beynəlxalq şübhə ilə üzləşib.
Əfqanıstanın hökmdarları İslamın sərt təfsirini tətbiq edib və qadınlara qarşı, o cümlədən işləmə və təhsil almaqla bağlı bir sıra məhdudiyyətlər qoyublar. Beynəlxalq sanksiyalar onsuz da kövrək olan iqtisadiyyatı daha da zəiflədib, Tehrir-e-Taliban Pakistan (TTP), Bəlucistan Azadlıq Ordusu (BLA) və İŞİD-Xorasan vilayəti (İŞİD-XV) daxil olmaqla bir çox silahlı qrupların mövcudluğu qonşu dövlətləri narahat etməyə davam edir. Taliban, Əfqanıstan torpağının qonşulara hücum etmək üçün istifadə olunmasını dəstəkləmədiklərini israr edir.
Bir vaxtlar Talibanın əsas himayədarı kimi görülən Pakistan, son dörd ildə Əfqanıstan hökumətinin yaraqlılara qarşı mübarizədə acizliyini gördükdə getdikcə daha çox məyus olduğunu deyir.
2024-cü il Pakistan üçün demək olar ki, on ilin ən ölümcül illərindən biri oldu; 2500-dən çox insan zorakılıq nəticəsində həlak oldu, onların bir çoxunu İslamabadın Əfqanıstan torpağından fəaliyyət göstərən qruplara aid etməsinə baxmayaraq, Kabil bu iddiaları rədd edir.
Çərşənbə günü, Hayber Paxtunxva əyalətində Əfqanıstan sərhədi yaxınlığında TTP tərəfindən təşkil edilən pusquda bir neçə əsgər həlak oldu.
Buna baxmayaraq, Pakistan may ayında Talibanla diplomatik əlaqələrini yüksəldib. Həmin ay Əfqanıstanın xarici işlər naziri Amir Xan Mütəqqi pakistanlı həmkarını qəbul edib, Hindistanın xarici işlər naziri ilə telefonla danışıb və zirvə görüşləri üçün İran və Çinə səfər edib.
Mütəqqi, prezident Trampın Bagram aviabazası planlarını tənqid edən son regional məşvərətlər üçün Moskvada idi və cümə axşamı, bir neçə il əvvələ qədər Talibanı Pakistanın vəkili – və düşməni – kimi görən Hindistana tarixi, bir həftəlik səfərə gəlməlidir.
Bahiss deyib ki, regional ölkələrin Talibanla işləmək məcburiyyəti, sərhədləri sakit saxlamaq, antiterror təminatları vermək və ticarət yollarını təmin etmək kimi ortaq, praqmatik məqsədlərdən qaynaqlanır.
CAREC analitiki Akizhanov isə bildirib ki, Əfqanıstan rəsmiləri ilə geniş regional əlaqələr “işlək kanalları normallaşdırır və regional gələcəyin xarici hərbçilər tərəfindən deyil, yerli olaraq qərarlaşdırılacağı barədə onların nəzəriyyəsini gücləndirir.”
Bununla belə, Çinin Urumçi şəhərində yerləşən analitik deyib: “Legitimlik hər bir ölkənin paytaxtlarında şərti olaraq qalır, antiterror təminatlarından, sərhəd təhlükəsizliyindən, iqtisadi əlaqələrdən və əsas hüquqlardan, xüsusilə qadın və qızlar üçün hüquqlardan asılıdır.” İslamın sələfi təfsirinin tətbiqi də bu kontekstdə narahatlıq doğurur.
ISSI-dən Khan razılaşıb.
“Şahid olduğumuz şey rəsmi tanınma deyil, Əfqanıstanın təcridinin heç kimin maraqlarına xidmət etmədiyi barədə funksional bir anlayışdır,” o deyib.
Leave a Reply to Tural Məmmədli Cancel reply