Bilim dünyasının ən nüfuzlu mükafatı hesab edilən Nobel mükafatları hər il böyük maraqla izlənilir. Lakin bu parıltılı səhnənin arxasında qısqanclıq əfsanələrindən rədd edilmiş nəzəriyyələrə, hərracda satılan medallardan gözardı edilən qadın alimlərə qədər bilinməyən, bəzən mübahisəli bir tarix yatır. Budur, Nobel mükafatlarının pərdə arxası…
Küri Sülaləsi: Elmin Qızıl Ailəsi
Nobel mükafatları tarixində bir sülalə varsa, bu Küri Ailəsidir.
Mari Küri 1903-cü ildə Fizika, 1911-ci ildə Kimya sahələrində olmaqla, iki fərqli təbiət elmində Nobel mükafatları qazanan yeganə şəxs kimi tarixə düşdü. İlk mükafatını həyat yoldaşı Pyer Küri ilə paylaşan Mari, radioaktivlik üzərində apardığı araşdırmalarla elmi kökündən dəyişdirdi. Qızı İren Jolio-Küri də anasının izinlə getdi; 1935-ci ildə həyat yoldaşı Frederik ilə birlikdə süni radioaktivliyi kəşf edərək Nobel mükafatına yiyələndi. İki nəsil, beş Nobel mükafatı… Küri ailəsi, elm dünyasının ən parlaq soyadı kimi tarixə yazıldı.
Eynşteynin Gizli Razılığı: Pulunu Keçmiş Həyat Yoldaşına Verdi
Albert Eynşteyn 1919-cu ildə boşanarkən hələ Nobel mükafatı qazanmamışdı, lakin həyat yoldaşı Mileva Mariçə təəccübləndirici bir söz vermişdi: Əgər bir gün Nobel mükafatı qazanarsa, mükafatın bütün pulunu ona verəcəkdi.
1921-ci ildə Nobel mükafatını qazandığında sözünü tutdu və pul mükafatını tamamilə Mariçə təhvil verdi. Eynşteyn bu jestlə yalnız sözünü yerinə yetirmədi, həm də keçmiş həyat yoldaşı və övladlarının gələcəyini təmin etdi.
Eynşteynə İzafiyyət Nəzəriyyəsinə Görə Mükafat Verilmədi
Bu gün fizikanın təməl daşı olan İzafiyyət Nəzəriyyəsi, Nobel mükafatları Komitəsi tərəfindən uzun müddət “çox nəzəri” hesab edilərək rədd edildi. Güclü elmi təzyiqlərdən sonra Eynşteyn 1921-ci il Nobel mükafatını qazandı, lakin izafiyyətlə deyil, fotoelektrik effekt nəzəriyyəsi ilə. Mərasimdə komitə Eynşteynin cazibə nəzəriyyəsindən hətta bəhs etmədi. Yenə də zaman kimin haqlı olduğunu göstərdi: İzafiyyət XX əsr elminin əsasını qoydu.
Riyaziyyat Yoxdursa, Səbəbi Qısqanclıqdırmı?
İllərdir davam edən bir şəhər əfsanəsinə görə, Alfred Nobel həyat yoldaşının bir riyaziyyatçı ilə əlaqəsi olduğu üçün bu sahəni mükafat siyahısına daxil etməyib. Həqiqət daha sadədir: Nobel heç vaxt evlənməyib.
Əsas səbəb, riyaziyyatı “bəşəriyyətə birbaşa fayda verməyən” bir sahə kimi görməsi idi. Bu səbəbdən 1901-ci ildən bu yana Nobel mükafatları arasında riyaziyyat yer almadı – və bu gün də riyaziyyatçılar öz Nobel mükafatlarını gözləyirlər.
Gözardı Edilən Qadın Dahilər
Nobel mükafatları tarixi, yalnız nailiyyətlərin deyil, ədalətsizliklərin də hekayəsidir. Liz Meytner nüvə parçalanmasının kəşfində əsas rol oynamasına baxmayaraq, mükafatı qazana bilmədi. Mükafat yalnız Otto Hahna verildi. Joselin Bell Börnell pulzarları kəşf etdi, lakin mükafat məsləhətçilərinə verildi. Hər ikisi də dəfələrlə namizəd göstərildi, lakin heç vaxt qazana bilmədi. Bu gün elm dünyası bu iki adı, Nobel mükafatları Komitəsinin ən böyük vicdan borcları arasında sayır.
Milyonluq Medallar: Hərracda Satılan Mükafatlar
Nobel medalları təkcə elmi deyil, həm də emosional və tarixi bir sərvətdir. DNT-nin quruluşunu kəşf edən Frensis Krikin medalı, vəfatından sonra 2013-cü ildə hərracda 2 milyon dollara satıldı. 2014-cü ildə isə ortağı Ceyms Uotson öz medalını 4,8 milyon dollara satdı.
Medalı alan şəxs mükafatı Uotsona geri qaytardı. Bu satışlar, elm dünyası tarixinin unudulan qəhrəmanı Rosalind Franklinin adını yenidən gündəmə gətirdi. Franklin, DNT-nin ikiqat spiral quruluşunun həllində kritik rol oynamış, lakin kişi həmkarları tərəfindən gözardı edilmişdi.
Yanlış Nəzəriyyələr, Mübahisəli Mükafatlar
Nobel mükafatları Komitəsi, yanlış tapıntılara baxmayaraq heç bir mükafatı geri götürmədi. 1926-cı ildə Yohannes Fibiger xərçəngin parazitlər tərəfindən törədildiyini iddia etdiyi üçün Nobel mükafatı qazandı – bu nəzəriyyə sonradan təkzib edildi. 1949-cu ildə Antonio Eqas Moniz “lobotomiya”nı inkişaf etdirdiyi üçün mükafat aldı; bu gün bu metod qeyri-insani hesab olunur.
Bəzi Nobel mükafatları sahibləri isə elmdən uzaq, hətta qəribə fikirləri ilə gündəmə gəldi: Linus Pauling yüksək dozada C vitaminini möcüzəvi dərman elan etdi, Kari Mullis UNO-lara inandığını söylədi, Uilyam Şokli isə irqçi baxışları ilə elm dünyası tarixinə qara bir ləkə vurdu.
Prestijin Arxasındakı İnsan Hekayələri
Nobel mükafatları, hər nə qədər elmin ən böyük şərəfi sayılsa da, bəzən insan zəifliklərinin, ehtirasın və tarixin ədalətsizliklərinin aynasında əks olundu. Bəzi mükafatlar haqq edəndən oğurlandı, bəziləri ömür boyu gözlədi, bəziləri isə sərvətini bir gecədə əldən çıxardı. Bir tərəfdən Kürilərin mirası, digər tərəfdən Eynşteynin sakit sədaqəti… Nobel mükafatlarının 124 illik tarixində, hər medalın arxasında bir hekayə, hər hekayənin arxasında isə bir az zəfər, bir az peşmançılıq var.
Leave a Reply to Könül Hüseynli Cancel reply