Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya İrana sanksiyaların bərpası prosesini başlatdı

Fransa, Almaniya və Böyük Britaniya İranın nüvə proqramı ilə bağlı keçirilən görüşlərin razılığa gəlməməsindən sonra İrana qarşı sanksiyaları bərpa etmək üçün mexanizmi işə salıb.

E3 kimi tanınan bu üç Avropa ölkəsi, Tehranı bir neçə həftədir ki, 2015-ci ildə Tehran və əsas dünya gücləri arasında imzalanan nüvə sazişinin müddəti oktyabr ayında başa çatdıqda BMT sanksiyalarının yenidən tətbiq oluna biləcəyi barədə xəbərdar edirdi.

Cümə axşamı verilən bu qərar, sanksiyaların bərpa edilməzdən əvvəl 30 günlük bir pəncərə açır. Bu addım, İran Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsünün bu həftə sanksiyaların yenilənməsinin nəticələri olacağı barədə xəbərdarlığından sonra gəlir.

E3, Tehranı rəsmi adı ilə Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planı (JCPOA) kimi tanınan 2015-ci il nüvə sazişinin müddəalarını pozmaqda ittiham edib. Sazişə əsasən, İran iqtisadiyyatına tətbiq olunan beynəlxalq sanksiyaların qaldırılması müqabilində İranın nüvə proqramını cilovlamağa razılaşmışdı.

Nüvə razılaşmasının bir komponenti olan "snapback" mexanizmi, İran müqaviləni pozduqda sanksiyaların sürətlə bərpa edilməsinə imkan verir.

"2019-cu ildən bu günə qədər İran, JCPOA öhdəliklərini getdikcə və qəsdən yerinə yetirməyi dayandırıb", – Fransa, Almaniya və Britaniya xarici işlər nazirləri cümə axşamı BMT Təhlükəsizlik Şurasına ünvanladıqları məktubda yazıblar.

Onlar bildiriblər ki, "bura heç bir inandırıcı mülki əsası olmayan və nüvə silahı proqramı olmayan bir dövlət üçün görünməmiş dərəcədə yüksək zənginləşdirilmiş uran ehtiyatının toplanması da daxildir". Nazirlər diplomatik həll yoluna sadiq qaldıqlarını da əlavə ediblər.

İranın xarici işlər naziri Abbas Araqçı E3-ün qərarını "əsassız, qanunsuz və heç bir hüquqi bazası olmayan" adlandırıb.

Araqçı İranın "milli hüquqlarını və maraqlarını qorumaq üçün lazımi şəkildə cavab verəcəyini" vurğulayıb, lakin Avropa ölkələrinin "bu yanlış addımı yaxın günlərdə düzəltməsinə" ümid etdiyini əlavə edib.

Sanksiyalar və Danışıqlar Arasında

Əgər tətbiq olunarsa, bu addım 2015-ci il nüvə sazişindən əvvəl mövcud olan genişmiqyaslı BMT sanksiyalarına – o cümlədən ənənəvi silah embarqosu, ballistik raket inkişafına məhdudiyyətlər və aktivlərin dondurulmasına – qayıdış demək olacaq.

BMT-nin Nyu Yorkdakı qərargahından məlumat verən Al Jazeera-nın müxbiri Qabriel Elizondo, E3-ün elanının bir prosesin başlanğıcı olduğunu vurğulayıb.

"Bu, sanksiyaların dərhal qüvvəyə minməsi demək deyil və yaxın həftələrdə hələ də danışıqlar üçün yer var ki, bu məsələ diplomatik yollarla pərdə arxasında həll olunsun", – Elizondo qeyd edib.

Çərşənbə axşamı İran Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Esmail Bağayi, Cenevrədə keçirilən görüşdə Avropalılara mexanizmi işə salmaq hüquqları olmadığını söylədiklərini bildirib. Lakin Bağayi hər iki tərəfin nüvə proqramı ilə bağlı danışıqları davam etdirəcəyini qeyd edib.

İranın hüquqi və beynəlxalq işlər üzrə xarici işlər nazirinin müavini Kazım Qəribabadi də çərşənbə axşamı keçirilən danışıqlardan sonra sosial media paylaşımında Tehranın diplomatiyaya sadiq qaldığını bildirib.

"E3 və BMT Təhlükəsizlik Şurası üçün doğru seçimi etmək və diplomatiyaya vaxt və yer vermək vaxtıdır", – Qəribabadi X-də yazıb.

Gərginlik və Təzyiqlər Fonunda Nüvə Proqramı

İran, ABŞ prezidenti Donald Trampın 2018-ci ildə nüvə sazişindən birtərəfli qaydada çıxmasından sonra nüvə zənginləşdirmə səviyyəsini davamlı olaraq artırırdı.

Lakin nüvə silahı əldə etmək niyyətini inkar edən ölkə, ABŞ ilə öz nüvə proqramı üzrə dolayı danışıqlar apararkən, 2025-ci ilin iyununda İsrail İranın nüvə, hərbi və mülki obyektlərinə qarşı bombardman kampaniyasına başlayıb, yüzlərlə insan həlak olub.

ABŞ da İsrailin hücumlarına qoşularaq İranda nüvə hədəflərini vurub və İran hökumətini bütün diplomatik səylərdən geri çəkilməyə vadar edib.

İyul ayında İran və Avropa rəsmiləri arasında danışıqlar yenidən başlayıb, lakin onlar hələlik bir razılaşmaya nail ola bilməyiblər.

Cümə axşamı E3 xarici işlər nazirləri BMT Təhlükəsizlik Şurasına ünvanladıqları məktubda, İran konkret addımlara razılaşsa, sanksiya azadlığını uzatmağı təklif etdiklərini bildiriblər.

Lakin onlar qeyd ediblər ki, Tehran Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (BAEA) qarşısındakı öhdəliklərinə əməl etməyib, nə də məqbul diplomatik həll yoluna nail olmaq məqsədilə danışıqlara yenidən başlamayıb.

Al Jazeera-nın diplomatik redaktoru Ceyms Beyz qeyd edib ki, nüvə danışıqları boyunca "İran ardıcıl mövqe nümayiş etdirən tərəf olub".

O, Tehranın həmişə dinc nüvə proqramı istədiyini, nüvə silahı yox, ABŞ-ın isə mövqeyini dəyişdiyini izah edib.

"Bir vaxtlar [ABŞ] bəli, dinc nüvə proqramınız ola bilər dedi, sonra isə yox, heç bir nüvə proqramı olmaz dedi. Və sonra, əlbəttə ki, İsrail İranı vurduğu zaman diplomatiya hələ də davam edirdi", – Beyz söyləyib.

"Bütün bunlar ərzində ardıcıl olan İran, mövqeyini dəyişən və insanları təəccübləndirən isə ABŞ-dır."

Təzyiq və Cavab Sikli

ABŞ mərkəzli "Center for International Policy" analitik mərkəzinin baş elmi işçisi Sina Tussi, E3-ün cümə axşamı etdiyi addımın "əməkdaşlığı bərpa etmək yolundan daha çox, İranı qısa müddətli güzəştlərə məcbur etmək üçün nəzərdə tutulmuş bir eskalasiya" olduğunu söyləyib.

Tussi "Responsible Statecraft" jurnalı üçün yazdığı məqalədə, "Etibarı bərpa etmək əvəzinə, bu, hər iki tərəfi çıxış yolu olmayan bir təzyiq və cavab siklinə sala bilər", – deyə qeyd edib.

"İran hələ danışıqlar masasında ikən bombalandı və bəzi məlumatlara görə, razılaşma demək olar ki, əldə olunmuşdu. Etibar iki tərəfli bir yoldur və məsuliyyət indi Avropanın üzərinə düşür ki, ABŞ, İsrail və İran arasındakı gərginlik üçbucağında eskalasiyaedici bir qüvvə olmaqdansa, etibarlı bir vasitəçi kimi çıxış etsin."

Bu arada, Tehran Universitetinin professoru Foad İzadi bildirib ki, İranın nüvə proqramı ətrafında davamlı gərginlik və İsrailin hücumlarından yalnız bir neçə ay sonra BMT sanksiyalarının bərpası planı İran cəmiyyətində böyük qəzəbə səbəb olub.

İzadi qeyd edib ki, bəzi iranlı siyasətçilər də hökuməti nüvə silahları üzrə Qeyri-Yayılma Müqaviləsindən (NPT) çıxmağa çağırırlar, "çünki İran nə edirsə etsin", beynəlxalq qınaq və cəzalarla üzləşir.

"İran razılaşmaları sınaqdan keçirdi, İran diplomatiyanı sınaqdan keçirdi – heç biri işə yaramadı. İranın gördüyü yalnız daha çox sanksiya, hərbi hücumlar, sabotaj, iranlı alimlərin qətli oldu", – deyə o, Al Jazeera-ya bildirib və əlavə edib ki, bir çox iranlılar indi ölkənin "nüvə proqramı üzrə müstəqil siyasət" izləməli olduğuna inanır.

24 saat