Arunaçal Pradeş üzərində Hindistan-Çin yeni gərginliyi

Hindistan və Çin arasında uzun müddət davam edən sakitlik dövründən sonra münasibətlər yenidən gərginləşib. Gərginliyə Hindistanın şərqindəki Arunaçal Pradeş əyalətindən olan bir qadının Çin səlahiyyətliləri tərəfindən iddia edilən təqibi səbəb olub. Çin Arunaçal Pradeş ərazisinə iddia edərək bu bölgəni Cənubi Tibet və ya Zangnan adlandırır.

Bu hadisə nəticəsində yaşananlar, Arunaçal Pradeş üzərindəki gərginliyin kökləri və dünyanın ən sıx əhalisi olan bu iki dövlət arasında yaranan yeni gərginliyin əhəmiyyəti aşağıda ətraflı şəkildə təhlil edilir.

Nə baş verdi?

Prema Vancğom Tonqdok Böyük Britaniyadan Yaponiyaya səyahət edərkən cümə günü Çinin Şanxay Pudonq Beynəlxalq Hava Limanında üç saatlıq tranzit üçün dayanmalı idi. Lakin Tonqdokun iddialarına görə, Şanxay hava limanı səlahiyyətliləri onu 18 saat ərzində nəzarətdə saxlayaraq təzyiq göstəriblər. Buna səbəb isə pasportunda doğum yeri kimi Arunaçal Pradeşin qeyd olunması olub.

Tonqdok əlavə edib ki, hava limanındakı Çin səlahiyyətliləri onun Hindistan pasportunu “etibarsız” adlandıraraq, Arunaçal Pradeşin əslində Çinin bir hissəsi olduğunu iddia ediblər. Taylandın paytaxtı Banqkokdan Hindistanın “India Today” xəbər jurnalına videomüraciət edən Tonqdok deyib: “Mən artıq immiqrasiya qapısından keçmişdim. Bu, elektron qapı idi, pasportumu oradan keçirdim və təhlükəsizlik keçidinə getdim”.

O əlavə edib: “Rəsmilərdən biri gəlib, mənim adımı çəkərək ‘Hindistan! Hindistan!’ qışqırmağa başladı və məni ayırdı”. Tonqdok rəsmiyə niyə kənara çəkildiyini soruşanda, rəsmi ona Hindistan pasportunun Arunaçal Pradeşdə doğulduğu üçün etibarsız olduğunu bildirib. Tonqdok əlavə edib ki, rəsmi deyib: “Arunaçal Çinin bir hissəsidir. Pasportunuz etibarsızdır”. Tonqdok cavab verib: “Arunaçal Hindistanın bir hissəsidir. Onun Çinin bir hissəsi olduğunu heç vaxt eşitməmişəm”. O əlavə edib ki, hava limanında nəzarət altında saxlanılıb və səlahiyyətlilər onu nə qədər saxlayacaqları barədə heç bir məlumat verməyiblər.

Digər Hindistan KİV-ləri Tonqdokun hava limanı səlahiyyətliləri tərəfindən “China Eastern Airlines” aviaşirkətindən yeni bilet almağa məcbur edildiyini və pasportunun yalnız buna əməl edəcəyi təqdirdə qaytarılacağını xəbər veriblər. Bu, onun uçuşlarını və otel bronlarını itirməsinə səbəb olub. O əlavə edib ki, Böyük Britaniyada bir dostunun köməyi ilə Şanxaydakı Hindistan konsulluğu ilə əlaqə qura bilib. Hindistan rəsmiləri daha sonra onu gecə uçuşu ilə şəhərdən çıxarıblar. “Indian Express” qəzeti Tonqdokun ötən ilin oktyabrında Şanxay Pudonq Beynəlxalq Hava Limanından heç bir problem olmadan keçdiyini xəbər verib. Bu dəfə nəyin fərqli olduğu isə aydın deyil.

Oxşar hadisələr əvvəllər də olubmu?

2005-ci ildə Pekin Arunaçal Pradeşdən Çinə gələn insanlara pasportlarına qapalı vizalar vermə siyasətini qəbul edib. Digər Hindistan sakinləri pasportlarına möhürlənmiş Çin vizası alırlar. Çinin arqumenti: Arunaçal Pradeşdən olan insanları əvvəldən Çin vətəndaşı hesab etdiyi halda onlara adi viza verə bilməz.

Lakin Hindistan heç vaxt pasportlarında qapalı Çin vizalarını qəbul etməyib. Hindistan bunun Arunaçal Pradeşdən olan insanların Hindistan vətəndaşı olmadığını qəbul etmək demək olacağını bildirib.

2013-cü ildə Arunaçal Pradeşdən olan iki oxçu Çinin şərqindəki Vuxi şəhərinə Gənclər Dünya Oxatma Çempionatına səyahət etmək üçün qapalı vizalar alıblar. Hindistan onların Çinə uçmasını qadağan edib.

2023-cü ilin iyulunda Arunaçal Pradeşdən olan üç döyüş sənəti idmançısı Çinin Çendu şəhərində keçirilən Dünya Universitet Oyunları üçün qapalı vizalar alıb. Nəticədə bütün Hindistan vusu komandası Çendu oyunlarına getməyib.

2023-cü ilin sentyabrında həmin üç vusu idmançısı akreditasiya kartlarını yükləyə bilmədikləri üçün Hanqjou Asiya Oyunlarında iştirak edə bilməyiblər. Bu kartlar onların Çinə səfəri üçün viza rolunu oynamalı idi.

Hindistanın idman naziri Anuraq Takur etiraz əlaməti olaraq Hanqjouya oyunların açılışına səfərini ləğv edib.

Arunaçal Pradeş mübahisəsi nə haqqındadır?

Corc Vaşinqton Universitetinin Siquq Asiya Araşdırmaları Mərkəzinin qeyri-rezident alimi Rac Verma "Al Jazeera"yə bildirib ki, Hindistan-Çin münasibətlərində Arunaçal Pradeş üzərindəki sərhəd mübahisəsi Britaniya İmperiyasının mirasıdır.

1914-cü ilin martında Hindistanda Tibet, Çin və Britaniya İmperiyası arasında danışıqları əhatə edən Şimla konvensiyası zamanı MakMahon xətti müəyyən edilib. Xətt baş Britaniya danışıqçısı Henri MakMahonun adını daşıyır. Çin nümayəndələri konvensiyada iştirak etsələr də, əsas sazişi imzalamayıblar və MakMahon xəttini tanımayıblar.

MakMahon Tibetlə xətti müəyyən etməyə davam edib. Çin isə Tibetin Hindistanla sərhədi birtərəfli qaydada müəyyən etmək səlahiyyətinə malik olmadığını, xüsusilə də 1951-ci ildə Çin qoşunlarının Tibeti ilhaq etməsindən sonra bunu vurğulayıb. Pekin həmçinin MakMahon xəttindən cənubdakı ərazilərin Çinə aid olduğunu göstərən köhnə, o cümlədən Britaniya xəritələrinə istinad edib.

1947-ci ildə Britaniyadan müstəqillik qazandıqdan sonra Hindistan MakMahon xəttini Çinlə sərhəd kimi qəbul edib. Pekin isə Hindistan və Çinin Britaniya dövrünə aid MakMahon xəttinə etibar etmək əvəzinə öz sərhədlərini danışıqlar yolu ilə müəyyən etməli olduğunu israr edib.

On illərdir ki, Çin yalnız Arunaçal Pradeşin Tavanq kimi tanınan bir hissəsinə iddia edirdi. Lakin son illərdə onun iddiası bu şimal-şərq Hindistan əyalətinin bütün ərazisinə yayılıb.

Verma bildirib ki, Çin prezidenti Si Cinpinqin 2012-ci ildə hakimiyyətə gəlməsi və Pekinin ərazi tələblərinə qarşı daha qətiyyətli bir yanaşma qəbul etməsi ilə gərginliklər daha da artıb.

Si 2018-ci ildə deyib: “Çinin suverenliyi və ərazi bütövlüyü məsələsində mövqeyimiz möhkəm və qətidir... Əcdadlarımızdan miras qalan torpaqlardan bir qarış da itirə bilmərik. Eyni zamanda, başqalarından heç nə istəmirik”.

Son on ildə Çinin bir çox qonşuları ilə də ərazi mübahisələri, o cümlədən Pekinin bütün Cənubi Çin dənizi üzərindəki iddiaları səbəbindən münasibətləri pisləşib.

Verma deyib: “Çinin bu mövqeyi mübahisənin həllini getdikcə çətinləşdirir və gələcəkdə bu məsələnin həll olunması son dərəcə çətin olacaq”.

Hindistanda 2014-cü ildən hakimiyyətdə olan baş nazir Narendra Modi də, sərhəd mübahisələri daxil olmaqla, daha qətiyyətli xarici siyasət yürüdür. O, bir dəfə Çinə “qırmızı gözlər” – Hind dilində qətiyyət və güc göstərmək mənasına gələn bir metafor – göstərəcəyini deyib.

Arunaçal Pradeş mübahisəsi tarixən necə inkişaf edib?

Hindistanın ən az əhalisi olan ştatı Arunaçal Pradeş uzun müddətdir ki, Yeni Dehli-Pekin gərginliyinin ön cəbhəsində olub.

1962-ci ilin oktyabrında indiki Arunaçal Pradeş Hindistan-Çin müharibəsinin iki döyüş meydanından birinə çevrilib və Pekinin qoşunları Namka Çu çayının hər iki tərəfində Hindistan mövqelərinə hücum ediblər. Çin Xalq Azadlıq Ordusu müharibədə qalib gəldikdən sonra ərazini Hindistana qaytarsa da, Hindistan əsgərləri Tavanqdan qaçıblar.

1975-ci ilin oktyabrında Tibet və Arunaçal Pradeşi birləşdirən Tulunq La keçidində başqa bir toqquşma baş verib. Hər iki tərəf digərini öz əsgərlərinə hücum etməkdə ittiham edib. Dörd Hindistan əsgəri həlak olub ki, bu da qonşular arasında 2020-ci ildə Ladakhdakı böhrana qədər ən ölümcül sərhəd toqquşması olub. Ladakhda ən azı 20 Hindistan əsgəri və dörd Çin hərbçisi əlbəyaxa döyüşdə həlak olub.

Arunaçal Pradeş sərhədi yarım əsrdir ki, əsasən sülh şəraitində olsa da, region üzərindəki rəqib Hindistan və Çin iddiaları başqa yollarla özünü göstərib.

2012-ci ildə Çin Dalay Lamanın Arunaçal Pradeşə planlaşdırılan səfərinə etiraz edib. Çinin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü olan Cziyanq Yu o zaman demişdi: “Biz Dalay Lamanın qondarma Arunaçal Pradeşə səfərinə qətiyyətlə qarşıyıq”. Dalay Lama 2012-ci ildə bu ştata səfər etməyib.

2022-ci ilin dekabrında Tavanqda kiçik sərhəd toqquşmaları baş verib. Hər iki tərəf bir-birini günahlandırıb. Çin Hindistan qüvvələrini adi bir patrul əməliyyatına mane olmaqda ittiham etdiyi halda, Hindistan Çin əsgərlərini Hindistan ərazisinə daxil olmaqda və “status-kvonu dəyişməyə” çalışmaqda ittiham edib.

Yanvar ayında Çin, Hindistan sərhədi yaxınlığındakı Tibetdəki Medoq qraflığında bir bəndin inşasını təsdiqləyib. Hindistan, Çin bəndinin təsirlərini kompensasiya etmək və daşqınların qarşısını almaq üçün Arunaçal Pradeşdəki Sianq Yuxarı Çoxməqsədli Layihəsini təsdiqləyərək cavab verib. Lakin Hindistanın su anbarı layihəsi Hindistan və Banqladeşdə onlarla yerli kəndin su altında qalması riskini daşıyır.

Arunaçal Pradeş niyə əhəmiyyətlidir?

Verma bildirib ki, bu ştat Hindistan üçün strateji əhəmiyyətə malikdir, çünki ölkəni Cənub-Şərqi Asiya ilə birləşdirir və həm də hərbi bir bölgədir. Ştat cənub-şərqdə Myanma ilə beynəlxalq sərhədləri bölüşür və qərbdə Butana yaxındır. Myanma isə Hindistanı Hindistan-Myanma-Tayland Üçtərəfli Avtomobil Yolu layihəsi vasitəsilə Tayland, Laos və digər ölkələrlə birləşdirir.

Verma deyib ki, ştat Çin üçün də dini əhəmiyyətə malikdir. 1683-cü ildə altıncı Dalay Lama, Sanqyanq Qyatso Tavanq yaxınlığında anadan olub.

Çin Arunaçal Pradeşin Tibetin bir uzantısı olduğunu iddia edir ki, bu da qonşular arasında gərginlik mənbəyidir: Hindistanın 1959-cu ildə Çinin repressiyası zamanı Lxasadan qaçan indiki Dalay Lamaya sığınacaq vermək qərarı uzun müddətdir ki, Pekin tərəfindən təxribat kimi qiymətləndirilir.

2024-cü ilin sentyabrında Hindistan Arunaçal Pradeşdə əvvəllər adlandırılmamış bir dağ zirvəsini altıncı Dalay Lamanın şərəfinə adlandırıb.

Çin bu qərardan narazılığını bildirib. Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Lin Ciyan o zaman demişdi: “Daha geniş mənada deyim ki, Zangnan ərazisi Çin torpağıdır və Hindistanın Çin ərazisində qondarma Arunaçal Pradeşi qurması qanunsuz və etibarsızdır. Bu, Çinin ardıcıl mövqeyidir”.

Verma deyib: “Pekin Arunaçal Pradeşdən və Tavanq məsələsindən əl çəkmək istəməzdi”.

Çin və Hindistan hakimiyyət orqanları necə reaksiya verib?

Bir müxbirin Tonqdokun Şanxay hava limanındakı təcrübəsi ilə bağlı sualına cavab olaraq, Çin Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Mao Ninq çərşənbə axşamı deyib: “Zangnan Çinin ərazisidir. Çin tərəfi Hindistan tərəfindən qanunsuz şəkildə qurulmuş qondarma Arunaçal Pradeşi heç vaxt tanımayıb”.

O, Çin rəsmilərinin Tonqdokla “qanun və qaydalara uyğun olaraq” rəftar etdiyini vurğulayıb.

Mao deyib: “Hüquq-mühafizə qərəzsiz və qanunsuz tədbirlər görmədən həyata keçirilib. Sözügedən şəxsin qanuni hüquqları və maraqları tam qorunub. Ona qarşı heç bir məcburi tədbir görülməyib və heç bir ‘nəzarətdə saxlama’ və ya ‘təqib’ olmayıb. Aviaşirkət ona istirahət imkanları və yemək təmin edib”.

Çinli həmkarının bəyanatlarına cavab olaraq, Hindistan Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü Randhir Caysval çərşənbə axşamı deyib: “Arunaçal Pradeş Hindistanın ayrılmaz və tərkib hissəsidir və bu, özlüyündə açıq bir faktdır. Çin tərəfinin heç bir inkarı bu mübahisəsiz reallığı dəyişdirməyəcək”.

Caysval əlavə edib: “Nəzarətdə saxlama məsələsi Çin tərəfi ilə qəti şəkildə qaldırılıb. Çin səlahiyyətliləri beynəlxalq hava səyahətini tənzimləyən bir neçə konvensiyanı pozan hərəkətlərini hələ də izah edə bilməyiblər. Çin səlahiyyətlilərinin hərəkətləri həm də bütün ölkələrin vətəndaşlarına 24 saata qədər vizasız tranzitə icazə verən öz qaydalarını pozur”.

Bu, Hindistan-Çin münasibətləri üçün nə deməkdir?

Verma bildirib ki, son mübahisə Hindistan-Çin münasibətlərində “kiçik bir maneədir”. “Bu, Hindistan-Çin münasibətlərini yaxşılaşdırmaq üçün bir problem olmamalıdır”.

Yeni Dehli və Pekin arasındakı münasibətlər, xüsusilə 2020-ci ildən 2024-cü ilə qədər soyuq olsa da, ötən il ərzində yumşalıb. Hər iki ölkə ABŞ prezidenti Donald Tramp tərəfindən tətbiq edilən ağır tariflərdən zərər görüb ki, bu da analitiklərin fikrincə, onları əməkdaşlığa məcbur edib.

2020-ci ildə Ladakhdakı Qalvan Vadisi toqquşmasından sonra Hindistan-Çin münasibətləri ən aşağı səviyyəyə düşüb. Bu, 40 ildə ilk ölümcül sərhəd insidenti olub və Hindistanın TikTok da daxil olmaqla 200 Çin tətbiqini qadağan etməsinə səbəb olub. Hindistanın xarici işlər naziri bunu on illərdir ki, “ən çətin mərhələ” adlandırıb.

2024-cü ilin sonlarından etibarən hər iki ölkə əlaqələri bərpa etməyə çalışıb. Modi və Si, Real Nəzarət Xətti boyunca qoşunların geri çəkilməsi zamanı Rusiyanın Kazan şəhərində görüşüblər.

Avqust ayında Çin xarici işlər naziri Vanq Yi Hindistana səfər edib və Modi onların “bir-birinin maraqlarına hörmətini” və münasibətlərdə “sabit irəliləyişi” yüksək qiymətləndirib. Həmin ayın sonunda Modi yeddi ildən çox müddətdə ilk dəfə Çinə səfər edib və danışıqlar üçün Si ilə görüşüb.

Buna baxmayaraq, Verma qeyd edib ki, əlaqələrdəki yumşalmaya baxmayaraq, “hər iki ölkənin bir-birinə qarşı ümumi strategiyası dəyişməyib”.

O deyib: “Hər iki ölkə bir-birini rəqib kimi görür və iki ölkə arasındakı rəqabət davam edəcək”.

24 saat