Beynin beş dövrü aşkarlandı: Yeniyetməlik 32 yaşa qədər davam edirmiş

Yeni bir araşdırma göstərib ki, yetkinlik dövrü 32 yaşına qədər davam edə bilər. Bu, insanların təxminən 9, 32, 66 və 83 yaşlarında beyin inkişafında dörd əsas dönüş nöqtəsi keçirməsi ilə əlaqədardır. “Nature Communications” jurnalında dərc olunan bu tədqiqat 90 yaşına qədər olan təxminən 4000 iştirakçının beyin skanlarını təhlil edib. Tədqiqatçılar bu məlumatlardan istifadə edərək beynin inkişafını xəritələyib və insanların böyüdükcə, yetkinləşdikcə və qocaldıqca beş “beyin fazası”ndan – və bu fazalar daxilində dörd əhəmiyyətli həyat dönüş nöqtəsindən keçdiyini aşkarlayıblar. Ən əsası, onlar aşkar ediblər ki, insan şəxsiyyəti və zəkası erkən yeniyetməlik dövründəki dəyişikliklərdən sonra 32 yaşına qədər sabitləşərək son halını alır.

Beş Faza Nələrdir?

Araşdırmaya görə, beyin inkişafı və qocalma beş ayrı fazadan keçir:

• Uşaqlıq – doğumdan 9 yaşa qədər
• Yetkinlik – 9 yaşdan 32 yaşa qədər
• Yetkinlik dövrü – 32 yaşdan 66 yaşa qədər
• Erkən qocalma – 66 yaşdan 83 yaşa qədər
• Gec qocalma – 83 yaşdan sonra

Beyin Bir Fazadan Digərinə Nə Vaxt Keçir?

Beyin doğumdan qocalığa qədər yeni mühitlərə və vəziyyətlərə uyğunlaşdığı üçün tədqiqatçılar 9, 32, 66 və 83 yaşlarının beynin inkişafında ən kritik dönəmlər olduğunu müəyyən ediblər. Bu keçidlər cinsi yetkinlik, şəxsiyyətin sabitləşməsi, "yenidən qurulma" və tənəzzül kimi inkişaflarla xarakterizə olunur. Ətraflı şəkildə, bunlar aşağıdakılardır:

Uşaqlıq – doğumdan 9 yaşa qədər

Bu dövrdə beynin boz və ağ maddəsi sürətlə böyüyür. ABŞ-dakı Johns Hopkins Medicine-dən alınan məlumata görə, boz maddə əsasən məlumatı emal edib şərh edərkən, ağ maddə bu məlumatı sinir sisteminin digər hissələrinə ötürür. Johns Hopkins qeyd edir ki, “Beyində boz maddə daha tünd, xarici hissəyə, ağ maddə isə altdakı daha açıq, daxili hissəyə aiddir. Onurğa beynində bu ardıcıllıq əksinədir: ağ maddə xaricdə, boz maddə isə içəridə yerləşir.” Yeni araşdırmanın müəlliflərinə görə: “Həyatın ilk illəri sinapsların (neyronların bir-biri ilə görüşdüyü və ünsiyyət qurduğu birləşmələr) konsolidasiyası və rəqabətli aradan qaldırılması, habelə boz və ağ maddə həcminin sürətlə artması ilə qeyd olunur.” “Bu yaş həm də qızlar üçün 8-13, oğlanlar üçün isə 9-14 yaşlarında başlayan cinsi yetkinliyin başlanğıcı ilə üst-üstə düşür ki, bu da hormon ifadəsində və güclü nevroloji dəyişikliklərdə əhəmiyyətli dəyişikliklərin başlanğıcıdır,” deyə əlavə edilib. Hesabatda həmçinin aşkar edilib ki, yetkinlik dövrünə keçid hormonlardakı dəyişikliklər və “nevrrobioloji sürüşmə” səbəbindən psixi sağlamlıq, koqnitiv və davranış pozğunluqları riskini artırır.

Yetkinlik – 9 yaşdan 32 yaşa qədər

Əvvəllər yetkinlik cinsi yetkinliklə başlayıb 20 yaşından əvvəl bitdiyi qəbul edilirdi. Lakin araşdırma göstərib ki, yetkinlik həqiqətən də cinsi yetkinliklə başlasa da, onun bitmə nöqtəsi daha az aydındır. Tədqiqatçılar aşkar ediblər ki: “Yetkinliyə keçid mədəni, tarixi və sosial faktorlardan təsirlənir, bu da onu sırf bioloji sürüşmə deyil, kontekstdən asılı edir.” “Tədqiqat nəticələrimiz Qərb ölkələrində (yəni, Böyük Britaniya və ABŞ-da) yeniyetməlikdəki topoloji inkişafın təxminən 32 yaşa qədər uzandığını, bundan sonra beyin şəbəkələrinin yeni bir topoloji inkişaf trayektoriyasına başladığını göstərir,” deyə onlar əlavə ediblər. Araşdırma göstərib ki, Qərb ölkələrində 32 yaşına qədər beyin həyatın digər dönüş nöqtələri ilə müqayisədə “ən istiqamətli dəyişikliklərə və trayektoriyada böyük bir sürüşməyə” məruz qalır, çünki bu yaşda ağ maddənin bütövlüyü və həcmi sürətlə artır. Müəlliflər bunun Qərb ölkələrində niyə belə olduğuna dair bir səbəb təklif etməyib və yetkinlik dövrünün dünyanın digər bölgələrindəki insanlarda necə davam etdiyini ətraflı izah etməyiblər.

Yetkinlik dövrü – 32 yaşdan 66 yaşa qədər

Araşdırma göstərib ki, beynin inkişafı həyatın ilk iki fazasında sürətlə artsa da, ən uzun faza olan yetkinlik dövründə 60-cı illərə qədər heç bir əsas dönüş nöqtəsi yoxdur, çünki beyin daha yavaş inkişaf edir. “Şəbəkə sabitliyinin bu dövrü həm də zəka və şəxsiyyətdəki sabitləşmə ilə üst-üstə düşür,” deyə aşkar edilib.

Erkən qocalma – 66 yaşdan 83 yaşa qədər

Beyin bu fazada ani tənəzzül əlamətləri göstərməsə də, ağ maddənin bütövlüyünün azalması səbəbindən beynin əlaqə nümunələrində dəyişikliklər baş verir. Beyin indi ayrı-ayrı bölgələrdə daha müstəqil işləyir, bütöv bir vahid kimi daha az koordinasiya edir. 60-cı illərin əvvəlləri sağlamlıq və idrakda mühüm bir dəyişikliyi qeyd edir; bir çoxları üçün demensiyanın və yüksək qan təzyiqinin başlaması beyin inkişafının yaşlanmasını sürətləndirə bilər.

Gec qocalma – 83 yaşdan sonra

Bu dövr haqqında digər fazalara nisbətən daha az məlumat olsa da, tədqiqatın nəticələri beyin əlaqəsində azalan bir tendensiya ilə əlaqəli olduğunu göstərib, müəlliflər deyib. “Buna görə də, bu, yaş ilə gec yaşda struktur beyin topologiyası arasında həqiqi bir zəifləyən əlaqəni əks etdirə bilər,” deyə onlar əlavə ediblər.

Bu Nə Üçün Əhəmiyyətlidir?

Yetkinlik dövrü ilə bağlı yeni araşdırma hesabatın ən əhəmiyyətli tapıntısıdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatına görə, yetkinlik 10 yaşdan 19 yaşa qədərdir. 2018-ci ildə The Lancet tibb jurnalında yayımlanan bir hesabatda yetkinliyin 20-li yaşlarda bitdiyi aşkarlanmışdı. Lakin bu yeni hesabat beynin zəifliklərini daha yaxşı başa düşməyimizə kömək edir. Bir çox insan həyatının müxtəlif fazalarla xarakterizə olunduğunu hiss edir və görünür ki, beyinlər də bu dövrlərdən keçir.

24 saat