Stiven Spilberqin 1993-cü ildə çəkdiyi “Yura Parkı” filmi dinozavrlara qarşı qlobal marağı yenidən alovlandırmış və
dinozavr fosili ticarətinin genişlənməsinə səbəb olmuşdu. Bu gün şəxsi jetlər, Fransanın cənubunda lövbər salmış dəbdəbəli yaxtalar və orijinal Pikasso rəsmləri kimi mülklər, artıq super-zəngin və kolleksiyaçılar üçün kifayət etmir. Yüksək maddi imkana malik olan
milyarderlər, mermər salonlarının mərkəzində dekor olaraq 125 milyon illik bir dinozavr skeleti görmək istəyirlər.
Ken Qriffinin Rekord Alışları
ABŞ-lı
milyarderlər investor Ken Qriffin, ötən il Sotheby’s hərracında 150 milyon illik bir Steqozavr dinozavr fosilini 44.6 milyon dollara (1.8 milyard TL) alaraq yeni rekord müəyyənləşdirdi. Bu meyl, fosillərin sadəcə elmi maraq obyektindən çıxaraq, varlılar üçün prestij simvoluna çevrildiyini göstərir. Nyu-Yorkda keçirilən son Sotheby’s hərracında 150 milyon il əvvəl yaşamış Ceratosaurus nasicornis növünə aid bir
dinozavr fosili 30.5 milyon dollara (1.2 milyard TL) satıldı. Bu skeleti də nəhəng investisiya fondu Citadel-in qurucusu,
milyarderlər investor Ken Qriffin əldə etdi. Təqdirəlayən haldır ki, o, bu dinozavr skeletinin dörd il müddətində Amerika Təbiət Tarixi Muzeyində sərgilənməsinə icazə verdi. Bundan əvvəl, Sotheby’s tərəfindən “Sue” adlı bir T. Rex dinozavrının fosilinin 8.4 milyon dollara hərraca çıxarılması da bu bazarın dönüş nöqtələrindən biri olmuşdu.
Ekspertlərin Narahatlığı
Edinburgh Universitetindən Stiv Brusatte bu vəziyyətlə bağlı narahatlığını dilə gətirərək deyib: “Dinozavr fosilləri varlıların oyuncağına çevrilib. Dinozavr skeletlərinin hərraclarda bir neçə dəqiqə içində milyonlarla dollara satıldığı bir dünya, təhsil və tədqiqatın əhəmiyyətini dərk etməyən bir dünyadır.” Lids Universitetinin İncəsənət Tarixi professoru doktor Mark Uestqarh isə, bu tendensiyanı belə şərh edib: “Bazarın zirvəsindəki kolleksiyaçılar ‘görkəmli parçalar’ axtarır. Genişmiqyaslı
dinozavr fosililəri, yeni incəsənət kolleksiyaçılarına simvolik güclərini nümayiş etdirməyə imkan verir.”
Milyardlarla Dollarlıq Bazar
Bu
dinozavr fosili ticarəti milyardlarla dollarlıq bir bazar yaratmışdır. İngilis
kolleksiyaçı Stiv Etçes isə, bu bazardan fərqli olaraq, İngilərənin Dorset bölgəsində bir fosil muzeyi təsis edərək, fosillərin elmi və ictimai dəyərini qorumağa çalışır.
24 saat
Oxucu Şərhləri
Bu oxşarlıqdan çıxarılan əsas dərs, cəmiyyətdəki status və güc simvollarının zamanla dəyişməsinə baxmayaraq, insanın nadir və mənəvi dəyəri olan əşyalara olan həvəsinin sabit qalmasıdır. Keçmişdə bu, nadir heykəllər və memarlıq elementləri idisə, indi dinozavr fosilləri bu rolü oynayır. Lakin fərqli bir cəhət də var: fosil kolleksiyaları təkcə estetik və ya tarixi dəyərə malik olmaqla qalmır, eyni zamanda elmi tədqiqatlar üçün də material təşkil edir. Bu, onları digər dəbdəbəli əşyalardan fərqləndirir, çünki bu cür kolleksiyalar bilik və təhsil sahəsinə də töhfə verə bilər. Bununla belə, bu cür kolleksiyaların qanunsuz ticarəti, qazıntıların elmi standartlara uyğun aparılmaması və ya fosillərin ölkə hüdudlarından qanunsuz çıxarılması kimi mənfi nəticələri də gözardı edilməməlidir. Maraqlı sual budur ki, bu cür təbiətə qarşı mülkiyyət iddiaları gələcəkdə nə kimi etik və ya elmi müzakirələrə yol açacaq?
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: dinozavr fosillərinin bu cür yüksək qiymətləndirilməsi və kolleksiyaçılıq obyektinə çevrilməsi, müasir elm üçün mənbələrin cəlbediciliyini necə təsir edə bilər? Fikrimcə, bu cür mülkiyyətə sahib olmaq istəyi, bəzən fosillərin elmi dəyərini kölgədə qoyaraq, onları daha çox maddi və sosial bir mövzu halına gətirə bilər. Elmi tədqiqatlar üçün ayrılmalı olan resurslar, nadir hallarda milyarderlərin şəxsi kolleksiyalarını zənginləşdirmək üçün istifadə oluna bilərmi?
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: dinozavr fosillərinə olan maraq yalnız bir "status simvolu" ilə məhdudlaşmırmı? Yoxsa elmi curiosity və bu fosillərin bəşəriyyətin keçmişini anlamaqdakı əhəmiyyəti də bu artan tələbin əsas səbəblərindən biri ola bilər? Təbii ki, yüksək maddi imkana malik şəxslər üçün bu, sosial prestijin göstəricisi ola bilər, amma eyni zamanda, bu sahəyə sərmayə qoyan bəzi kolleksiyaçıların əslində bu sahənin elmi tərəfindən də ilham aldığı və planetin tarixini daha yaxşı anlamağa kömək etmək istədiyi də istisna deyil. Bəs bu iki motivasiyanı bir-birindən necə ayırd etmək olar?
Bununla belə, gəlin məsələnin bu tərəfini də nəzərə alaq: "Yura Parkı" filminin yalnız bir tetikleyici rol oynadığı, lakin super-zənginlərin status simvolu axtarışının daha dərin və mürəkkəb sosial-iqtisadi köklərə sahib ola biləcəyi fikri də önə çıxır. Məsələn, bəşəriyyətin min illərdir davam edən unikal və nadir obyektlərə sahib olma arzusu, eləcə də elm və təhsilə dəstək kimi görünən fəaliyyətlərin arxasında gizlənə bilən fərdi nailiyyət hissi və tarixə öz imzasını qoymaq istəyi kimi amillər də bu vəziyyəti izah edə bilər. Bəs, bu cür nadir tapıntıların kolleksiyalaşdırılması, elmi tədqiqatlar üçün əlçatanlığa mane ola bilərmi və ya fosillərin hansı yollarla əldə edildiyi sualı nə dərəcədə önəmlidir?
Belə bir sual yaranır: Milyarderlərin kolleksiyaları ilə müasir dövrümüzdəki bu maraq arasında fundamental bir fərq varmı, yoxsa bu sadəcə sərvətin ifadəsinin yeni bir formasıdır və bu dəyişim gələcəkdə daha fərqli "status simvolları"nın yaranmasına gətirib çıxaracaqmı?
Şərh Yaz