Tehrandakı Əfqan Qaçqınlarının Ağır Həyatı
2025-ci il iyunun 13-də Tehrana İsrail raketləri yağmağa başlayanda Şəmsi özünün və ailəsinin nə qədər həssas olduğunu bir daha anladı. 34 yaşlı iki qız anası olan bu əfqan qadın şimali Tehranda tikiş işində idi. Panika və qorxu içində evə tələsərək, beş və yeddi yaşlı qızlarını dəhşət içində masanın altında gizlənmiş vəziyyətdə tapdı.
Şəmsi Taliban hakimiyyətindən bir il əvvəl Əfqanıstandan qaçmış, İranın təhlükəsizlik təklif edəcəyinə ümid etmişdi. İndi, sənədsiz və dəhşətə düşmüş vəziyyətdə, o, özünü daha bir təhlükəli vəziyyətdə tapıb – bu dəfə heç bir sığınacaq, status və çıxış yolu olmadan.
“Mən Talibandan qaçdım, lakin burada başımızın üstünə bombalar yağırdı”, – Şəmsi şimali Tehrandakı evindən bildirdi. O, təhlükəsizlik səbəbindən yalnız adı ilə müraciət edilməsini xahiş etdi. “Biz bura təhlükəsizlik üçün gəldik, amma hara gedəcəyimizi bilmirdik.”
Əfqanıstanda keçmiş fəal olan Şəmsi və əri – Taliban 2021-ci ildə hakimiyyətə qayıtmazdan əvvəl Əfqanıstan İslam Respublikasının keçmiş əsgəri – işlərinə görə Talibandan qisas alınacağından qorxaraq müvəqqəti viza ilə İrana qaçmışdılar. Lakin xərclər və İrandan çıxıb Taliban nəzarətində olan Əfqanıstan vasitəsilə yenidən daxil olmaq tələbi səbəbindən vizalarını yeniləyə bilməyiblər – bu səfər çox təhlükəli ola bilərdi.
İranda həyat asan olmayıb. Hüquqi yaşayış icazəsi olmadan Şəmsinin işdə heç bir qorunması, bank hesabı və yardıma çıxışı yoxdur. “İranlılardan və ya hər hansı beynəlxalq təşkilatdan heç bir yardım gəlmədi”, – o dedi. Tehrandakı internet kəsintiləri məlumat tapmaq və ya ailə ilə əlaqə saxlamağı çətinləşdirmişdi.
“Sürücülük vəsiqəsi olmadan hərəkət edə bilmərik. Tehranda hər küçə kəsişməsi polis tərəfindən ciddi şəkildə yoxlanılır”, – o, İsrail bombalamağa başlamazdan əvvəl qida almaq üçün məhdudiyyətləri aşa bildiklərini, lakin bombalanma başlayandan sonra bunun xeyli çətinləşdiyini qeyd etdi.
Qaçqınların Həssas Vəziyyəti
İran təxminən 3.5 milyon Əfqan qaçqınlarına və qaçqın bənzəri vəziyyətdə olan insanlara ev sahibliyi edir, bunlardan təxminən 750 min nəfəri qeydiyyatdan keçmiş əfqandır. Lakin 2.6 milyondan çoxu sənədsiz fərddir. Talibanın hakimiyyətə qayıtması və ABŞ-ın 2021-ci ildə Əfqanıstandan çıxmasından sonra minlərlə əfqan, o cümlədən fəallar, jurnalistlər, keçmiş əsgərlər və digər həssas insanlar sığınacaq axtararaq İrana keçiblər.
Təkcə Tehran vilayətində 1.5 milyon Əfqan qaçqınları – onların əksəriyyəti sənədsizdir – yaşayır. İsrail 12 günlük münaqişə zamanı paytaxtın içində və ətrafında mülki və hərbi hədəfləri vurarkən, bir çox əfqan özlərinin son dərəcə həssas vəziyyətini – müdafiəsiz olduqlarını, təcili yardıma və hətta hava hücumları zamanı etibarlı məlumata çıxışları olmadığını – kəskin şəkildə hiss etdilər, çünki internet uzun müddət kəsilmişdi.
Çoxları Tehrandan İranın şimalına qaçsa da, Şəmsi və ailəsi kimi Əfqan qaçqınlarının gedəcək yerləri yox idi.
İyunun 22-nə keçən gecə partlayış onun məhəlləsini silkələdi, ailənin mənzilinin pəncərələrini qırdı. “Mən səhər saat 3-ə qədər oyaq qaldım və yatdıqdan bir saat sonra başqa bir partlayış məni oyatdı”, – o dedi.
Onun binasının yaxınlığında bütün bir yaşayış binası yerlə yeksan edilmişdi. “Mən uşaqlarımın əsas əşyaları ilə bir çanta hazırladım ki, binamızla bağlı nəsə baş verərsə hazır olum.”
İyunun 23-də Qətər və ABŞ tərəfindən vasitəçilik edilən atəşkəs böyük rahatlıq gətirdi, lakin indi başqa problemlər var: Şəmsinin ailəsinin pulu demək olar ki, tükənib. Ona nağd pul ödəyən işəgötürəni şəhəri tərk edib və zənglərinə cavab vermir. “O, yoxa çıxıb”, – o dedi. “Mən (əvvəllər) ödənilməmiş əməkhaqqımı soruşanda, o sadəcə dedi: ‘Sən əfqan miqrantsan, çıx get, get, get!'”
Münaqişənin İnsanlara Vuran Zərbəsi
İranda tələyə düşən bütün əfqanlar üçün – həm qaçmağa məcbur olanlar, həm də evlərində qalanlar üçün – İsraillə 12 günlük münaqişə travma və yurdsuzluq hisslərini kəskin şəkildə yenidən oyatdı.
Bundan əlavə, İran səhiyyə orqanlarının məlumatına görə, son zərbələrdə həlak olan 610 nəfər arasında Hafiz Bostani, Əbdülvəli və Həbibullah Cəmşidi adlı üç Əfqan qaçqınları da var idi.
İyunun 18-də 18 yaşlı əfqan fəhlə Əbdülvəli Tehranın Tehranpars ərazisindəki tikinti sahəsinə edilən İsrail zərbəsində həlak oldu, bir neçə nəfər isə yaralandı. Qurbanın atasının sözlərinə görə, Əbdülvəli altı ay əvvəl ailəsini dolandırmaq üçün Əfqanıstanda təhsilini ataraq İrana işləməyə gəlmişdi. Əbdülvəlinin dostları tərəfindən geniş şəkildə paylaşılan videoda, tikinti sahəsindəki həmkarları uca partlayış səsləri fonunda onu binanı tərk etməyə çağırdıqları eşidilir.
Digər əfqanlar İsrail zərbələrindən sonra hələ də itkin düşmüş hesab olunur. Əfqanıstanın Taxar vilayətindən olan yaşlı əfqan Hakimi dörd gündür İrandakı üç nəvəsindən xəbər ala bilmədiyini bildirdi. “Onlar Tehranın mərkəzindəki tikilməmiş bir binanın içində yeməksiz qalmışdılar”, – o dedi.
Bildiyi tək şey, bomba səslərini eşidəndə işlədikləri yarımçıq binanın zirzəmisinə çəkildikləri idi, o izah etdi. Yaxınlıqdakı dükanlar bağlı idi və onların iranlı işəgötürəni əməkhaqqı ödəmədən şəhəri tərk etmişdi.
Hakimi əlavə etdi ki, sağ qalsalar belə, sənədsizdirlər. “Çölə çıxsalar, polis tərəfindən deportasiya olunacaqlar”, – o dedi.
Təhlükəli Bölgədən Başqa Bir Təhlükəli Bölgəyə
Münaqişə zamanı BMT-nin Xüsusi Məruzəçisi Riçard Bennett bütün tərəfləri İrandakı əfqan miqrantlarını qorumağa çağırdı, onların təhlükəsizliklərinə ciddi risklər barədə xəbərdarlıq edərək təcili humanitar tədbirlər görülməsini tələb etdi.
Hazırda ölkədən kənarda yaşayan əfqan fəalı Leyla Foruğ Məhəmmədi İranda əfqanların üzləşdiyi ağır şərtlər barədə məlumatlandırmaq üçün sosial mediadan istifadə edir. “İnsanlar hərəkət edə bilmir, danışa bilmir”, – o dedi. “Əksəriyyətinin hüquqi sənədləri yoxdur və bu da onları qaçan işəgötürənlərdən ödənilməmiş əməkhaqlarını belə ala bilmədikləri təhlükəli vəziyyətə salır.”
O, həmçinin İran-İsrail münaqişəsi fonunda əfqanları dəstəkləyən heç bir dövlət qurumunun olmadığını qeyd etdi. “Onların vəziyyətini həll etmək üçün heç bir bürokratiya yoxdur. Biz insanlarımızın təhlükəsizliyi üçün İran və İsrail arasındakı zorakılığın artmasından qorxurduq”, – o dedi.
Nəticədə, İranda ən təhlükəli ərazilərdən evakuasiya edə bilənlər əsasən əfqan təşkilatlarının köməyi ilə bunu bacardılar.
Avropa İnteqrasiya Təşkilatının bir hissəsi olan Əfqan Qadın Fəalları Koordinasiya Qurumu (AWACB) yüzlərlə qadına – çoxu fəaliyyətlərinə görə Talibandan qaçanlara – və onların ailələrinə qaçmaqda kömək etdi. Onlar Tehran, İsfahan və Qum kimi yüksək riskli ərazilərdən – İsrail və ABŞ-ın hədəf aldığı əsas nüvə obyektlərinin yerləşdiyi yerlərdən – ölkənin şimal-şərqindəki Məşhəd kimi daha təhlükəsiz şəhərlərə köçürüldülər. Qrup həmçinin İranda davam edən internet kəsintiləri zamanı Əfqanıstandakı ailələrlə əlaqə saxlamaqda kömək etdi.
“Bizim imkanlarımız məhduddur. Yalnız AWACB-nin rəsmi üzvlərini dəstəkləyə bilərik”, – qrupun qurucusu Dr. Patoni Teiçman atəşkəsdən əvvəl bildirdi. “Mövcud 450 üzvümüzdən 103 qadını evakuasiya etmişik, onların əksəriyyəti qadınların təhsil qadağasına qarşı çıxan və Əfqanıstandan qaçan əfqan qadın hüquqları fəalları və etirazçılardır.”
“Talibana Qayıda Bilmərəm”
İran bu yaxınlarda iki milyon sənədsiz əfqanı deportasiya etmək planlarını elan etsə də, 12 günlük münaiqişə zamanı bəziləri orada üzləşə biləcəkləri təhlükə və çətinliklərə baxmayaraq geri qayıtmaq qərarına gəldilər.
World Vision Afghanistan təşkilatı bildirdi ki, 12 günlük müharibə ərzində hər gün təxminən 7000 əfqan İran-Əfqanıstan sərhədindən, Heratdakı İslam Qala keçidindən Əfqanıstana keçirdi. “İnsanlar yalnız geyimləri ilə gəlirlər”, – sahə nümayəndəsi Mark Kal dedi. “Onlar travmatlaşmış, çaşqındırlar və hələ də iqtisadi və sosial tənəzzüldə olan vətənlərinə qayıdırlar.”
BMT Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığı (UNHCR) İranda əfqanlar üçün pisləşən humanitar vəziyyətlə bağlı ciddi narahatlığını ifadə edərək, insanların İran daxilində hərəkətdə olması və bəzilərinin qonşu ölkələrə getməsi barədə məlumatları izlədiyini əlavə etdi.
İsrail zərbələri dayansa da, gərginlik yüksək olaraq qalır və İrandan qaçan Əfqan qaçqınlarının sayının artacağı gözlənilir.
Lakin bir çoxları üçün gedəcək yer qalmayıb.
Şimali Tehranda Şəmsi qızının yanında İran xəbər kanalına baxaraq oturub. “Biz bura təhlükəsizlik üçün gəldik”, – o, yumşaq səslə dedi. Vəziyyətin pisləşəcəyi təqdirdə nə edəcəyi soruşulduqda, Şəmsi tərəddüd etmədi: “Mən ailəmlə burada qalacağam. Talibana qayıda bilmərəm.”