‘Ən qanlı gün’: Z nəslinin Ladakh etiraz dalğasında dörd ölü

Himalaylarda yerləşən və son zamanlar Hindistan-Çin gərginliyinin mərkəzində olan yüksək dağlıq, soyuq səhra bölgəsi Ladaxda çərşənbə günü “Z” nəsli tərəfindən idarə olunan şiddətli etirazlar baş verib. Gənclər Hindistanın Baş naziri Narendra Modinin Bharatiya Janata Partiyasının (BJP) regional ofisini yandırıblar. Regional paytaxt Leh şəhərində tələbələr də daxil olmaqla etirazçılar polislə toqquşub, silahlı qüvvələrin əlavə yerləşdirilməsindən sonra etiraz koordinatorları Əl-Cəzirəyə ən azı dörd nəfərin öldüyünü və onlarla insanın yaralandığını bildirib. Hakimiyyət orqanları toqquşmalarda onlarla təhlükəsizlik qüvvələrinin də xəsarət aldığını qeyd edib. Son altı ildir ki, Ladaxda minlərlə insan yerli ictimai təşkilatların rəhbərliyi ilə sülh yürüşləri keçirir və konstitusiya mühafizəsi, eləcə də Hindistandan dövlətçilik tələb edərək aclıq aksiyaları keçirir. Onlar yerli hökuməti seçmək səlahiyyətinə sahib olmaq istəyirlər. Hindistan 2019-cu ildən bəri bölgəni federal idarəetmə altında saxlayır. Təhsilçi Sonam Vanqçuk çərşənbə günü bildirib ki, bəzi gənclər bu dinc etirazlardan uzaqlaşıblar. "Bu, gənclərin qəzəbi, küçələrə çıxan bir növ "Z" nəsli inqilabı idi," Vanqçuk videolu açıqlamasında deyib. O, Cənubi Asiya ölkələrində, o cümlədən bu ayın əvvəlində Nepalda Baş nazir KP Şarma Olinin hökumətinin devrilməsinə səbəb olan son üsyanlara istinad edib. Beləliklə, Ladaxda nə baş verir? Onların tələbləri nədir? Himalay bölgəsi bu nöqtəyə necə gəldi? Və Ladaxdakı böhran niyə bu qədər əhəmiyyətlidir? ## Ladaxda toqquşmaları nə tətiklədi? Çərşənbə səhəri yerli Ladax fəalları, sosial-dini və siyasi təşkilatların birləşməsi olan Ladax Apeks Təşkilatının rəhbərliyi ilə aclıq aksiyası 15-ci gününə daxil olub. İki həftəlik aclıq aksiyasından sonra əvvəlki axşam 62 və 71 yaşlı iki fəal xəstəxanaya yerləşdirilib. Bu, təşkilatçıların yerli əhalini ümumi etiraz tətilinə çağırmasına səbəb olub. Etirazçılar Modi hökumətinin onlarla danışıqları gecikdirməsindən də qəzəbli idilər. Bu məsələlər gənclərin "sülhün işə yaramadığına" inanmasına səbəb oldu, Vanqçuk çərşənbə axşamı virtual mətbuat konfransında deyib. Daha sonra gənclər qrupları Leh şəhərindəki Şəhidlər Memorial Parkındakı etiraz yerindən ayrılaraq yerli rəsmi binalara və BJP ofisinə doğru şüarlar səsləndiriblər ki, bu da polislə toqquşmalara səbəb olub. Dörd nəfər öldürülüb, digəri kritik vəziyyətdədir, onlarla insan isə yaralanıb. "Bu, Ladaxın tarixində ən qanlı gündür. Onlar bizim gənc insanlarımızı – küçələrə çıxan sadə vətəndaşları – şəhid etdilər", – aclıq aksiyalarının arxasında duran apeks təşkilatın koordinatoru Ciqmat Palcor deyib. "İnsanlar beş ildir hökumətin yalan vədlərindən yorulmuşdular və qəzəblə dolmuşdular", Palcor Əl-Cəzirəyə bildirib. O, zorakılıq fonunda təşkilatının aclıq aksiyasını dayandırdığını və sülhə çağırdığını söyləyib. Hindistanın Daxili İşlər Nazirliyi verdiyi açıqlamada "nizamsız kütlə" ilə toqquşmalarda 30-dan çox qüvvə personalının yaralandığını və "polisin özünümüdafiə məqsədilə atəş açmağa məcbur qaldığını", bunun da "bəzi itkilərə" səbəb olduğunu bildirib. Hökumət "kütlənin [Vanqçuk] tərəfindən təhrik edildiyi açıq idi" deyib və təhsilçinin "ərəb baharı üslubunda etirazlardan və Nepaldakı "Z" nəsli etirazlarına istinadlarla insanları çaşdırdığını" əlavə edib. Vanqçuk hökumət dinc etirazçıların tələblərinə məhəl qoymasa, gənclərin hisslərinin zorakılığa çevrilə biləcəyi barədə xəbərdarlıq edir, lakin özünün heç vaxt zorakılığı müdafiə etmədiyini israr edir. ## Etirazçılar nə tələb edir? 2019-cu ildə Modi hökuməti Hindistanın konstitusiyası altında Hindistan tərəfindən idarə olunan Kəşmirin əvvəllər malik olduğu yarı-muxtar statusu və dövlətçiliyi birtərəfli qaydada ləğv etdi. Keçmiş əyalət üç regiondan ibarət idi – müsəlman çoxluqlu Kəşmir vadisi, hindu çoxluqlu Cammu və müsəlmanlar və buddistlərin hər birinin əhalinin təxminən 40 faizini təşkil etdiyi Ladax. Daha sonra Modi hökuməti keçmiş əyaləti iki əraziyə böldü: qanunverici orqanı olan Cammu və Kəşmir və qanunverici orqanı olmayan Ladax. Hər ikisi federal idarə olunsa da və Hindistandakı digər əyalətlərin səlahiyyətlərinə malik olmasa da, Cammu və Kəşmirin qanunverici orqanı əhalisinə yerli liderlər seçməyə imkan verir ki, onlar öz narahatlıqlarını Yeni Dehliyə çatdıra bilsinlər. Ladax isə, yerlilərin dediyinə görə, hətta buna da malik deyil. Kəşmir Hindistan, Pakistan və Çin – üç nüvə silahlı qonşu arasında mübahisəli bölgədir – hər biri bir hissəsinə nəzarət edir. Hindistan hamısını iddia edir, Pakistan isə müttəfiqi Çinin nəzarətində olan hissədən başqa hamısını iddia edir. Hindistan tərəfindən idarə olunan Kəşmir qərbdən Pakistanla həmsərhəddir, Ladax isə şərqdən Çinlə 1600 km (994 mil) sərhədi bölüşür. Dövlətçiliyin ləğvindən sonra Ladaxlılar özlərini bürokratların idarəçiliyi altında görüblər. Bölgə əhalisinin 90 faizindən çoxu Qeydə Alınmış Tayfalar kimi qeyd olunur. Bu status Ladaxın Hindistan Konstitusiyasının Altıncı Cədvəlinə daxil edilməsi tələbini irəli sürüb ki, bu da tanınmış yerli icmaların əhalidə üstünlük təşkil etdiyi bölgələrə muxtar inzibati və idarəetmə strukturları verir. Hal-hazırda Hindistanın şimal-şərq əyalətlərində cədvələ salınmış 10 region var. Lakin Modi hökuməti indiyə qədər həm dövlətçiliyə, həm də Ladax üçün Altıncı Cədvəlin konstitusiya mühafizəsinə müqavimət göstərib. Cammu və Kəşmirin Ladaxdan ayrılması, Ladaxlılar üçün əvvəllər birləşmiş regionda iş yerlərinin əksəriyyətinin olduğu Cammu və Kəşmirdə iş tapmağı çətinləşdirib. 2019-cu ildən bəri sakinlər Hindistan hökumətini dövlət sektorundakı işə qəbul üçün aydın siyasət tətbiq etməməkdə günahlandırırlar. "[Gənc etirazçılar] beş ildir işsizdirlər və Ladaxa [konstitusiya] müdafiəsi verilmir", – Vanqçuk çərşənbə günü deyib. "Bu, cəmiyyətdə sosial qarışıqlığın reseptidir: gəncləri işsiz qoyun, sonra onların demokratik hüquqlarını əllərindən alın." Ladaxda savadlılıq səviyyəsi 97 faizdir ki, bu da Hindistanın milli ortalaması olan təxminən 80 faizdən xeyli yüksəkdir. Lakin 2023-cü il sorğusu Ladax məzunlarının 26,5 faizinin işsiz olduğunu aşkar edib – bu, milli ortalamanın iki qatıdır. Çərşənbə günü isə qəzəb pik həddə çatıb. Lehli akademik və siyasi analitik Siddiq Vahid bildirib ki, "Ladaxda baş verənlər dəhşətlidir". "Ladaxın bu qədər gərginliyə sürükləndiyini görmək qorxuludur." "Son altı ildə Ladaxlılar öz kimliklərinə yönələn təhlükələri anlayıblar", o deyib və əlavə edib ki, insanlar "altı il əvvəl əllərindən alınan hüquqlarını bərpa etmək zərurəti ilə bağlı qətiyyətlidirlər". "Gənclərin qəzəbi xüsusilə narahatverici bir aspektdir, çünki onlar səbirsizdirlər. Onlar illərdir həll yolu gözləyirlər", – Vahid deyib. "İndi isə özləri üçün bir gələcək görmədikləri üçün məyusdurlar." ## Ladaxda əvvəllər etirazlar olubmu? Bəli. Bölgənin yarı-muxtar statusunun ləğvi və dövlətçiliyin aradan qaldırılmasından sonra bir sıra yerli ictimai təşkilatlar etiraz yürüşləri keçirib və bəzən aclıq aksiyalarına başlayıblar. Təhsilçi Vanqçuk, son üç ildə Ladax üçün konstitusiya mühafizəsi tələb edərək beş aclıq aksiyasına rəhbərlik edib. O, həm də Ladaxdakı etirazların ən tanınmış simasıdır – keçmişdəki davamlılıq innovasiyaları sayəsində daha geniş auditoriyaya malikdir. Vanqçukın həyatı hətta Çində çoxsaylı pərəstişkar qazanan bir Bollivud blokbaster filminə də ilham verib. Aclıq aksiyasının keçirildiyi Şəhidlər Memorial Parkı da 1989-cu ilin avqustunda etirazlar zamanı atışmada öldürülən üç Ladaxlıya həsr olunub. Həmin vaxt etirazlar Ladax, Cammu və Kəşmirin daxil olduğu birləşmiş əyalətdə kəşmirli üstünlüyünə dair qəzəblə bağlı idi. Park həmçinin 1981-ci ilin yanvarında Ladaxlılar üçün Qeydə Alınmış Tayfa statusu tələb edən bir aksiya zamanı öldürülən digər iki etirazçının da xatirəsini ehtiramla yad edir. Lakin çərşənbə günkü etiraz Ladaxın siyasi tarixində ən qanlı gün kimi qeyd olunub. Modi hökuməti tərəfindən etirazçı fəallarla danışmaq üçün yaradılmış komitənin mülki üzvü Səccad Karqili, Ladaxdakı zorakılığın "gənclərimizin məyusluğunu vurğuladığını" bildirib. "Hökumət burada qəzəbli və aclıq aksiyasına oturmağı seçməyən gənclərin olduğunu anlamalıdır", – Karqili deyib. "Modi hökuməti bu çağırışlara arxa çevirməməlidir." ## Ladax niyə bu qədər əhəmiyyətlidir? Ladax Hindistanın Himalay sərhədində, Çinlə həmsərhəddə yerləşir. Bölgə həmçinin Hindistan ordusu üçün Çinlə münaqişə halında kritik əhəmiyyətə malik olan vacib dağ keçidləri, aerodromlar və təchizat marşrutları ilə birləşir. 2020-ci ildə Hindistan və Çin qüvvələri Çin müdaxiləsindən sonra Şərqi Ladaxda, Faktiki Nəzarət Xətti (LAC) boyunca toqquşmuşdu. Ən azı 20 Hindistan qüvvə personalı ilə yanaşı, dörd Çinli də həlak olub. Qarşıdurma hər iki tərəfdən on minlərlə əsgərin səfərbərliyinə, ağır silahların və infrastrukturun yüksək hündürlüklərdəki mövqelərə təcili çatdırılmasına səbəb olub. O vaxtdan bəri Ladax Hindistan-Çin sərhəd gərginliyinin sinir mərkəzi olaraq qalıb. Çoxsaylı hərbi və diplomatik danışıqlar keçən ilin sonlarından etibarən gərginliyin yumşalmasına səbəb olub. İndi isə siyasi analitik Vahid bildirib ki, Modi hökumətinin 2019-cu ildəki hərəkətləri Ladaxda yeni bir təhlükə – daxili təhlükə ilə Hindistanı təqib etməyə başlayıb. O qeyd edib ki, Hindistan hakimiyyət orqanları uzun müddət Kəşmiri "narazılıq mərkəzi" kimi qəbul etməli olub. İndi isə onların Ladaxla da mübarizə aparmalı olacaqlar.

24 saat