Əsədsiz Suriyada ədalət uğrunda həssas mübarizə

Qisas və Ədalət Axtarışında: Fadi Saqr Azadlıqda, Amayiri Ədalət Tələb Edir

Əsədsiz Suriyada ədalət uğrunda həssas - Ziad Mahmud əl-Amayiri on itkin ailə üzvünün fotoşəkilləri qarşısında oturub. O, çıxılmaz vəziyyətini belə ifadə edir: “İki seçim var: ya hökumət mənə ədalət verəcək, ya da ədaləti özüm təmin edəcəyəm.” Əl-Amayirinin bu hədəsi bir nəfərə – Fadi Saqra yönəlib.

Saqr, Bəşər Əsədə sadiq olan və 2013-cü il Tadamon qətliamı kimi vəhşiliklərdə ittiham edilən Milli Müdafiə Qüvvələrinin (MMQ) komandiri olub. Yerli Suriya rəsmiləri, fəallar və sızdırılan videolara görə, həmin qətliam zamanı onlarla insan bir çalaya aparılıb və güllələnib. Lakin Fadi Saqr Tadamon hadisələri ilə hər hansı əlaqəsini inkar edir. O, “The New York Times” qəzetinə verdiyi açıqlamada o zaman MMQ-nin lideri olmadığını bildirib.

Əl-Amayiri isə Saqrın, 2013-cü ildə MMQ döyüşçüləri tərəfindən həbs edildiyini iddia etdiyi sevdiklərinin itkin düşməsinə görə həbsdə olmasında israr edir. Lakin Saqr indi azadlıqda gəzir. Hökumət tərəfindən təyin olunmuş Vətəndaş Sülhü Komitəsinin üzvü Həsən Sufan bildirir ki, Suriyanın yeni rəhbərliyi “azadlığın başlanğıcında” Saqra “təhlükəsiz keçid” icazəsi verib. Sufan qeyd edib ki, Saqrın azadlığa buraxılması bölgədəki Ələvi qrupları ilə əlaqələri səbəbindən gərginliyi azaltmaq strategiyasının bir hissəsi idi.

Sufanın sözlərinə görə, “Heç kəs bu təhlükəsiz keçidin qan tökülməsinin qarşısını almağa kömək etdiyini inkar edə bilməz.” Lakin bu, bir çox suriyalı, xüsusilə də Tadamon sakinləri üçün kifayət etməyib. Onlar Saqrın məhkəmədə mühakimə olunmasını tələb edirlər. Əl-Amayiri itirdiyi 10 yaxını haqqında danışarkən sual edir: “Hökumət ailələrimizin qanı bahasına Fadi Saqrı necə bağışlaya bildi? Düşünmürəm ki, bundan sonra onu məsuliyyətə cəlb edə biləcəklər.”

Suriyada Kövrək Sülh və Suriya Keçid Ədaləti

Bəşər Əsədin süqutundan bir il sonra, Suriyanın yeni rəhbərliyi ədalət səylərinin gecikməsi və ya rədd edilməsindən məyus olan insanların real təhlükəsi ilə üzləşir. Hakimiyyətə gəldikdən sonra müvəqqəti prezident Əhməd əl-Şaraa “vətəndaş sülhünə nail olmağı” və “həqiqi keçid ədaləti vasitəsilə Suriya qanı tökən cinayətkarları mühakimə etməyi” prioritet elan etmişdi.

Lakin son bir il təriqətçi döyüşlərlə yadda qalıb və qisas qətlləri adlanan hadisələrdə nəzərəçarpacaq artım müşahidə edilib. 2025-ci ilin noyabr ayına qədər Suriya İnsan Hüquqları Müşahidə Təşkilatı (SOHR) Əsəd rejiminin 2024-cü ilin dekabrında süqutundan bəri “qisas əməlləri” kimi təsvir etdiyi hadisələrdə 1301 nəfərin həlak olduğunu bildirib. Bu statistikaya mart ayında Suriya sahillərində və ya iyul ayında Suveydada baş verən şiddətli toqquşmalar zamanı öldürülənlər daxil deyil.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının hesabatına görə, təkcə sahil qətliamları 1400 nəfərin, əsasən də mülki şəxslərin ölümünə səbəb olub. Druz və Bədəvi icmaları arasındakı döyüşlər nəticəsində Suveydadakı toqquşmalarda isə yüzlərlə insan, əksəriyyəti Druzlar olmaqla, həyatını itirib.

İngilisdilli bir nəşrə verdiyi ilk müsahibəsində Milli Keçid Ədaləti Komissiyasının rəhbəri Əbdül Basit Əbdül Lətif ədalətin təxirə salınması risklərini etiraf edib. Əbdül Lətif qeyd edib: “Əminəm ki, əgər Suriya keçid ədaləti prosesi düzgün başlamazsa, hər bir Suriya vətəndaşı öz yollarına əl atacaq ki, bu da bizim arzulamadığımız bir şeydir.” Atlantik Şurasından İbrahim əl-Əsil isə bunu keçid ədalətində tez-tez rast gəlinən bir dilemmanın nümunəsi adlandırır: ədalət axtarışı ilə sülhün qorunması. “Hansı daha vacibdir? Anlamaq çox vacibdir ki, onlar əl-ələ işləməlidirlər, lakin hər şey heç vaxt ideal olmur.”

Suriya Keçid Ədaləti Mexanizmləri və Çətinliklər

Hökumət Suriya keçid ədaləti prosesinə nəzarət etmək üçün iki qurum yaradıb. Bunlardan biri, Əbdül Lətifin rəhbərlik etdiyi, keçmiş rejimin törətdiyi pozuntulara daha geniş şəkildə toxunur. Digəri isə itkin düşmüş hesab edilən və əksəriyyətinin Əsədin bədnam həbsxana sistemində yoxa çıxdığına, kütləvi məzarlarda dəfn olunduğuna inanılan təxminən 300 min suriyalının araşdırılmasına fokuslanıb.

İtkin düşənlərin sayı tez-tez 100 mindən çox bildirilsə də, Milli İtkin Şəxslər Komissiyasının rəhbəri bu rəqəmin təxminən 300 min olduğunu düşünür. Rejimin süqutundan bəri bu sayın artmasından narahatlıqlar var. BMT İnsan Hüquqları sözçüsü Tameem əl-Xitan bildirir ki, onlar “onlarla adam oğurluğu və məcburi itkin düşmə halları barədə narahatedici məlumatlar almağa davam edirlər”.

Hər iki milli komitə keçid ədaləti proseslərindən dərslər çıxarmaq üçün beynəlxalq ekspertlərlə görüşlər keçirib. Lakin Suriya Forumunun təbliğat və ictimai əlaqələr üzrə vitse-prezidenti Danni əl-Baac hesab edir ki, “biz hər hansı real irəliləyişdən çox uzağıq.” O, əlavə edib: “Çərçivə hələ də yoxdur. Suriya keçid ədaləti haqqında xüsusi bir qanun hələ də yoxdur.”

Yüz minlərlə məcburi itkin düşmüş suriyalının ailələri də cavab tələb edirlər. Suriyalı fəal Vəfa Əli Mustafa, atası Əli Mustafanın 12 il əvvəl paytaxt Dəməşqdə həbs edildiyini bildirir. O deyir: “Həbsdə olanların ailələri hər gün küçələrə çıxıb kütləvi məzarları qazmağınızı demirlər. Onlar heç olmasa bizim ilə əlaqə saxlayın, heç olmasa nə etdiyinizi bizə bildirin deyirlər.” Milli İtkin Şəxslər Komissiyasının rəhbəri Məhəmməd Reda Cəlxı izah edib ki, Suriyaya çoxlu resurs lazımdır.

Cəlxı bildirib: “Biz potensialın qurulması, infrastrukturun hazırlanması, məlumatların toplanması, məlumatların təhlili və laboratoriyaların təchizatı üzərində çox səylə işləməliyik. Bütün bunlar bir gecədə baş vermir.” Hökumət, keçmiş rejimə bağlı şəxslər də daxil olmaqla, onlarla həbs həyata keçirib. Sosial mediada həbsxana gözətçilərinin etiraflarını və şübhəlilərin hakimlər qarşısında görünməsini əks etdirən parlaq videolar yayımlanır. Lakin şəffaflıqla bağlı suallar qalmaqdadır.

Vəfa əlavə edib: “Əlbəttə, hər dəfə kimisə həbs edəndə insanlar çox sevinir və minnətdar olurlar. Təəssüf ki, biz bu insanlara nə olduğunu bilmirik, onların harada saxlandığını bilmirik, hansı araşdırmalara məruz qaldıqlarını bilmirik.” Bu ilin əvvəlində yüzlərlə insanın ölümünə səbəb olan Suveydadakı təriqətçi zorakılığa bağlı təhlükəsizlik və hərbi personalın həbsləri ətrafında da qeyri-müəyyənlik var. Lakin Suveyda qətllərinin aparıcı müstəntiqi həbs edilənlərin sayını açıqlamaqdan imtina edib. Əl-Baac bildirib: “Mənim kütləvi həbslərlə problemim budur ki, bu, bir plan üzrə həyata keçirilmir. Biz hökumətin işini necə gördüyünü bilmirik.”

Cinayətkarların Məsuliyyətə Cəlb Edilməsi

Suriyalılar arasında ən böyük ümidlərdən biri Əsəd dövrünün müharibə cinayətləri ilə bağlı ictimai, milli məhkəmələrin keçirilməsidir. Həsən Əl Həriri Suriyadan 1,3 milyondan çox sənədli sübutu çıxarmağa kömək edib. O, 2011-ci ildə müharibə başlayandan bəri cinayət sübutlarının toplanmasında ixtisaslaşan Beynəlxalq Ədalət və Hesabatlılıq Komissiyası (CIJA) üçün işləyir.

Əl Həriri rejim kəşfiyyat binaları və polis məntəqələri kimi yerlərdən – Əsəd qüvvələrinin qovulduğu və ya döyüşlərin hələ də davam etdiyi ərazilərdən sənədləri tapıb çıxaran bir qrupa rəhbərlik edib. Onlar daha sonra qiymətli sənədləri hərbi nəzarət-buraxılış məntəqələrindən və sonda sərhəddən gizli şəkildə keçirmək üçün yaradıcı üsullar düşünüblər.

Əl Həriri deyib: “Bəzən mebel daşınmasından istifadə edirdik. Sənədləri avtomobilin döşəməsinin altına qoyub, üzərini ev mebeli ilə doldururduq.” CIJA-nın hazırda müharibə cinayətlərini ən yüksək səviyyəli rejim məmurlarına, hətta Əsədin özünə qədər bağlayan geniş təhlükəsizlik, hərbi və kəşfiyyat sənədləri arxivi var.

Əl Həriri qeyd edib: “Bosniya kimi münaqişələri yaşamış ölkələr beş ildən sonra işə başladılar və sübutları toplamağa başladılar, lakin o zaman sübutlar yox idi və ya yalnız bir neçə sadə şey toplamaq mümkün oldu. Biz münaqişə zamanı işlədik, buna görə də sübutlar canlı idi.” Lakin bu, Suriyanın məhkəmə prosesində bir başlanğıc üstünlüyünə malik olduğunu düşündürsə də, milli məhkəmələrə hələ çox yol var.

Əsəd dövrünün hüquq sistemi hələ də islahatlar aparır. Əl-Baac bildirib: “Hüquqi infrastruktura, inzibati infrastruktura, məhkəmələrə, hakimlərə və resurslara ehtiyac var.” Lakin o, suriyalılar arasında böyük həvəsin olduğunu da əlavə edib. “Hamımız bu ictimai məhkəmələri, Suriya keçid ədaləti prosesinin başlanmasını görmək istəyirik.” Bura Saqrın məhkəmə qarşısına çıxmasını istəyən əl-Amayiri kimi insanlar da daxildir. Lakin o, ən böyük arzusunun sevdiklərinin yasını tuta bilmək olduğunu deyir. O, bildirib: “İndi bizim üçün ailəmizin ziyarət edə biləcəyi bir qəbiristanlığın olması bir arzudur. Onların qalıqlarının harada olduğunu və burada dəfn olunduğunu bilmək.”

24 saat