Fransa, Almaniya, Britaniya İrana sanksiyaları bərpa edirmi

Üç Avropa gücü İranın nüvə proqramı ilə bağlı beynəlxalq ictimaiyyətlə əməkdaşlıq etmədiyi iddiasıyla bu ölkəyə qarşı ağır BMT sanksiyalarını yenidən tətbiq etməyə hazırlaşır. Fransa, Almaniya və Böyük Britaniyadan ibarət "Üçlük" (E3) kimi tanınan bu ölkələr İrana avqustun 31-dək mühüm qərarlar qəbul etmək üçün vaxt verib. Son tarixin yaxınlaşması ilə müşahidəçilər və analitiklər BMT sanksiyalarının yenidən tətbiqinin regional gərginliyi əhəmiyyətli dərəcədə artıracağından və İsrail ilə ABŞ-ı İrana yenidən hücum etməyə sövq edəcəyindən narahatdırlar.

Mürəkkəb Qarşıdurma: Tələblər və Tehranın Mövqeyi

Ekspertlər Al Jazeera-ya bildiriblər ki, vəziyyət son dərəcə gərgin olsa da, 2015-ci il İranın nüvə sazişi olan Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planının (BHFP) altı imzacı dövlətindən üçü olan Üçlüyün tələblərini yerinə yetirmək asan deyil. Onlar İrandan ABŞ ilə nüvə proqramı üzrə danışıqları bərpa etməsini və beynəlxalq inspektorların yüksək dərəcədə zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarını və obyektlərini izləmək üçün ölkəyə qayıtmasına icazə verməsini istəyirlər. ABŞ 2018-ci ildə nüvə sazişindən çıxmış və İrana qarşı öz sanksiyalarını bərpa etmişdi. Bu ilin aprel və may aylarında İranla nüvə danışıqlarına girərək, Tehrandan uranı zənginləşdirmək üçün lazım olan sentrifuqalarından imtina etməsini və mövcud nüvə proqramını “tərkibini azaltmasını” tələb etmişdi. Tərkibini azaltma yüksək dərəcədə zənginləşdirilmiş uranın aşağı zənginləşdirilmiş uranla seyreltilməsi prosesidir. Lakin iyun ayında ABŞ mövqeyini dəyişərək İrandan bütün nüvə proqramından imtina etməsini tələb etdi ki, bu da Tehran tərəfindən qəti şəkildə rədd edildi. ABŞ danışıqları dayandırdı və İsrail iyun ayında hakim hökuməti dağıtmaq məqsədilə İrana hücum etdi. "12 günlük müharibə" zamanı ABŞ İranın nüvə obyektlərini bombalamağa qoşuldu. Həmin vaxtdan bəri ABŞ İranın yeni danışıqlar üçün ilkin şərt olaraq nüvə proqramından imtina etməsini tələb edir. İran uzun müddətdir nüvə bombası əldə etmək niyyətində olmadığını və proqramının mülki məqsədlərə xidmət etdiyini bildirir. Üstəlik, Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsi (NSYM) tərəfi olaraq, İran enerji, xərçəng tədqiqatları və digər elmi tədqiqatlar kimi mülki sektorlar üçün uran zənginləşdirmək hüququna malikdir. İran üzrə ekspert və Kvinsi İnstitutunun icraçı vitse-prezidenti Trita Parsi Al Jazeera-ya bildirib ki, Üçlüyün tələbləri növbəti regional münaqişə raundunu sürətləndirmək riski daşıyır. Parsi, "Əgər danışıqların uğursuz olacağını bildiyiniz bir anda danışıqlara yenidən başlasanız, hərbi hücumların daha tez baş verəcəyini təmin edirsiniz," deyib.

BHFP-nin Mirası və BAEA ilə Problemlər

BHFP İran və BMT Təhlükəsizlik Şurasının üzvləri, üstəgəl Almaniya və Avropa İttifaqı arasında imzalanmışdı. Sazişə əsasən, İran uranı silahlanma həddindən xeyli aşağı, yəni 3,67 faizdən yuxarı zənginləşdirməməli idi. Bunun müqabilində tərəflər sarsıdıcı BMT sanksiyalarını ləğv etməyə razılaşdılar, lakin istənilən imzacı dövlət İranın BHFP-yə əməl etmədiyini aşkar etdikdə birtərəfli qaydada sanksiyaları yenidən tətbiq edə bilərdi. ABŞ prezidenti Donald Tramp 2018-ci ildə ölkəsini BHFP-dən çıxaranda İran ABŞ-ı sazişi pozmaqda, avropalıları isə ABŞ sanksiyalarından qaçmaq üçün İrana variantlar təklif etməyərək “dolayı yolla” pozmaqda günahlandırdı. İran həmçinin avropalılara və ABŞ-a zənginləşdirmə səviyyələrini BHFP limitlərindən kənara çıxaracağını bildirdi. Ekspertlər hesab edirlər ki, İran Qərb dövlətləri ilə gələcək bir saziş üçün təzyiq vasitəsi qazanmaq məqsədilə zənginləşdirməni artırırdı, Al Jazeera əvvəllər bu barədə məlumat vermişdi. 12 günlük müharibədən sonra İran NSYM və BHFP çərçivəsində ölkənin nüvə obyektlərini izləməklə vəzifəli olan BMT-nin nüvə nəzarətçisi Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinə (BAEA) girişə icazə vermədi. ABŞ ilə danışıqları bərpa etməklə yanaşı, Üçlük İrandan BAEA inspektorlarına girişə icazə verməsini tələb edir ki, bunun müqabilində avtomatik sanksiyaların daha altı ay gecikdirilməsi nəzərdə tutulur. İran rəhbərliyində bəziləri BAEA-nın ABŞ-a həssas məlumatları sızdırdığına inanır. Siyasət üzrə Beynəlxalq Mərkəzin (BBM) İran üzrə eksperti Neqar Mortazavi deyib: "Tehrandan gələn bir mövqe budur ki, BAEA ilə illər boyu əməkdaşlıqları [ABŞ] hücumları üçün zəmin yaratdı... çünki ABŞ və İsrail proqram haqqında çox aydın xəritə və məlumata sahib idi." O əlavə edib: "İranın daxili siyasi məkanında indi BAEA ilə əməkdaşlığı dayandırmaq lazım olduğu barədə geniş bir fikir var." İranın təxminən 400 kq (880 funt) 60 faiz zənginləşdirilmiş uran gizlətdiyi bildirilir ki, bu da silah dərəcəsindən bir qədər aşağı səviyyədir. Almaniya Beynəlxalq və Təhlükəsizlik Məsələləri İnstitutunun (DBM) İran üzrə eksperti və qonaq tədqiqatçısı Həmidrza Azizi hesab edir ki, İran 60 faizlik uran ehtiyatını Vaşinqtonla bağlı son təzyiq vasitəsi hesab edir. O əlavə edib ki, İran bu uranın harada olduğunu açıqlamağa tərəddüd edir, çünki bu, gələcək danışıqlarda son təsir vasitəsindən imtina etmək qorxusu ilə bağlıdır. Azizi Al Jazeera-ya deyib: "[Üçlük] İranın ən həssas nüvə fəaliyyətləri ətrafındakı qeyri-müəyyənliyi aradan qaldıran tam şəffaflıq istəyir. Onların nöqteyi-nəzərindən yalnız bu, avtomatik sanksiyaların son tarixini uzatmağa haqq qazandıracaq."

Danışıqların Çıxılmaz Vəziyyəti

BBM-dən Mortazavinin sözlərinə görə, İran iyun ayından bəri ABŞ ilə danışıqları bərpa etmək üçün əlaqə saxlayıb. O əlavə edib ki, bir tərəfdən İran müharibədən sonra zəiflik nümayiş etdirməkdən imtina edir, çünki ABŞ və İsrail tərəfindən hücuma məruz qalarsa güzəştlərə gedəcəyi siqnalını verməkdən qorxur, digər tərəfdən isə ABŞ İran "sıfır zənginləşdirməyə" razılaşana qədər danışıqlara girməkdən imtina edir. ABŞ həmçinin Trampın iyun ayında İranın nüvə proqramının tamamilə məhv edildiyini bəyan etməsindən sonra öz mövqeyini qorumağa çalışır ki, bu da ABŞ kəşfiyyatının tezliklə təkzib etdiyi bir qiymətləndirmə idi. Lakin danışıqların istənilən bərpası İranın nüvə proqramının hələ də işlək vəziyyətdə olduğunun açıq etirafı olardı, deyə Parsi bildirib. DBM-dən Azizi hesab edir ki, Üçlük və İran avtomatik sanksiyalardan yayınmaq üçün məhdud və daha çevik bir razılaşmaya nail olmağı düşünməlidirlər. Bu, BAEA ilə məhdud və geri qaytarıla bilən əməkdaşlığın bərpasını və ABŞ ilə gələcək danışıqlar üçün bir yol xəritəsinin müəyyən edilməsini əhatə edə bilər. Lakin o, Üçlüyün belə bir təklif irəli sürəcəyinə nikbin deyil, çünki onlar onların fikrincə, ciddi bir nüvə yayılma təhdidi olan 60 faiz zənginləşdirilmiş uran ehtiyatının yerini müəyyən etmək istəyirlər. İran isə BAEA-ya qismən girişə icazə verən bir razılaşmanı qəbul etməyə hazır görünür. Agentliyin inspektorları avqustun 27-də Tehrana gəldikləri bildirilsə də, İran hökuməti BAEA ilə hələ heç bir razılaşmanın əldə edilmədiyini bəyan edib.

Sanksiyaların Potensial Nəticələri

Əgər İran Üçlüyün tələblərini yerinə yetirməsə, o, adi silah embarqosuna məruz qalacaq, ballistik raket inkişafına məhdudiyyətlərlə üzləşəcək və onun yüksək səviyyəli rəsmilərinin aktivləri dondurulacaq və onlara səyahət qadağaları tətbiq ediləcək. Ən əsası, BHFP-yə əsasən, BMT Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən İrana uran zənginləşdirməyi dayandırmaq əmri veriləcək. Parsi iddia edir ki, bu, İsrail və ABŞ-a bu əmri yenidən İrana hücum etməklə "icra etmək" üçün beynəlxalq hüququn legitimliyini verə bilər. Parsi Al Jazeera-ya deyib: "BMT Təhlükəsizlik Şurasının İranın uran zənginləşdirməyi dayandırmalı olduğunu tələb etməsi o deməkdir ki, ABŞ/İsrail tələbi qəfildən beynəlxalq hüququn gücünü arxasına alacaq." DBM-dən Azizi hesab edir ki, avtomatik BMT sanksiyalarının, İranın gizlətdiyi zənginləşdirilmiş uran ehtiyatlarının və BAEA yoxlamalarının olmaması yenilənmiş münaqişəyə səbəb ola bilər. O, Al Jazeera-ya deyib: "İsrail artıq yenidən güc tətbiq etmək istəyini nümayiş etdirib... Əgər İran böyük miqyasda zənginləşdirməni bərpa etsə və ya qeyri-şəffaflıq şəraitində silahlanmaya doğru irəliləmə əlamətləri göstərsə, növbəti İsrail hücumunun riski kəskin şəkildə artacaq." Bundan əlavə, İran BMT qətnamələri ilə Rusiyadan və ya Çindən silah idxal etməkdən məhrum ediləcək ki, bu da nəzəri olaraq hökuməti və xalqını xarici təhdidlərə qarşı daha həssas edəcək. Çin və Rusiya sanksiyalara məhəl qoymayaraq, onların İranı nüvə proqramından imtina etməyə məcbur etmək üçün sui-istifadə cəhdi olduğunu iddia edə bilərlər. BMT qətnamələri tez-tez ABŞ, onun müttəfiqləri və digər dünya gücləri tərəfindən öz maraqlarını qorumaq üçün nəzərə alınmır. Parsi iddia edir ki, Üçlüyün BMT sanksiyalarını bərpa etmək təhdidi Yaxın Şərqdə gərginliyi azaltmaqla bağlı real narahatlıqdan daha çox Tramp administrasiyası ilə yaxşı münasibətlər qurmaq istəyindən irəli gəlir. O, Al Jazeera-ya deyib: "Avropalılar özlərini ABŞ ilə eyni səhifədə görmək istəyirlər." "Günün sonunda, avropalılar üçün ABŞ ilə yaxşı münasibətləri qorumaq İrana qarşı [vəziyyəti deeskalasiya etmək] işindən daha vacibdir."

24 saat