Gərginlikdən sonra COP30 razılaşması: Fosil yanacaqların sonu yaxınlaşır

Fosil Yanacaqlardan İmtina Yolunda Çətinliklər

Şənbə günü dünya fosil yanacaqlar dövrünün sonuna doğru kiçik bir addım atsa da, bu, iqlim böhranının dağıdıcı nəticələrinin qarşısını almaq üçün kifayət deyil. Braziliyada iki həftə davam edən sammitdə iştirak edən ölkələr fosil yanacaqlardan tədricən imtina üçün yol xəritəsi müzakirələrinə başlamaq barədə yalnız könüllü razılığa gələ bildilər. Bu cüzi irəliləyiş neft istehsalçısı ölkələrin qəti müqaviməti şəraitində əldə edildi.

Danışıqlar 80-dən çox inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrdən ibarət koalisiya ilə Səudiyyə Ərəbistanı, onun müttəfiqləri və Rusiyanın başçılıq etdiyi qrup arasında sərt qarşıdurmadan sonra şənbə səhərinə qədər davam edən gecə yarısı sessiyasında çöküşün astanasından geri qaytarıldı. Kampaniyaçılar tərəfindən məyusluq olsa da, danışıqların heç olmasa müəyyən irəliləyiş əldə etməsi rahatlıqla qarşılandı.

Birləşmiş Ştatlar nümayəndə heyəti göndərmədiyindən, 194 ölkə arasında əldə edilən razılaşma cümə axşamı axşamı danışıqların çöküş ərəfəsindən geri qaytarılmasından sonra, nazirlər arasında boş konfrans zallarında 12 saatlıq fasiləsiz əlavə vaxt danışıqlarından sonra səhər tezdən əldə edildi və saat 13:35-də yekun iclasda tamamlandı.

Maliyyə Dəstəyi və İqlim Böhranına Uyğunlaşma

İnkişaf etməkdə olan ölkələr qlobal danışıqlarda hədəflərinin bir hissəsinə nail oldular: zəngin ölkələrdən iqlim böhranının təsirlərinə uyğunlaşmaq üçün mövcud maliyyə dəstəyinin üç dəfə artırılması. Onlar keçən il inkişaf etmiş ölkələrin vəd etdiyi 300 milyard dollarlıq vəsaitdən uyğunlaşma üçün ildə 120 milyard dollar (92 milyard funt sterlinq) alacaqlar, lakin bu, tələb etdikləri 2030-cu il deyil, yalnız 2035-ci ildən etibarən mümkün olacaq. Bir çoxları bu artımın 300 milyard dolların üzərinə əlavə olunmasını ümid edirdi.

Amazon çayının ağzına yaxın Belémdə keçirilən bu "yağış meşələri COP" sammitində meşələrin qırılmasının dayandırılması üçün yol xəritəsi yekun razılaşmadan çıxarıldı ki, bu da təbiət müdafiəçiləri üçün acı bir məyusluq oldu.

COP veteranı və Almaniyanın keçmiş iqlim elçisi Cenifer Morqan bildirdi: "Lazımi səviyyədən uzaq olsa da, Belémdəki nəticə əhəmiyyətli irəliləyişdir. Paris Sazişi işləyir, Dubayda [2023-cü il COP28 danışıqlarında] fosil yanacaqlardan uzaqlaşmağa dair razılaşma sürətlənir. Əsas neft istehsalçısı dövlətlərin yaşıl keçidi yavaşlatmaq səylərinə baxmayaraq, multilateralizm iqlim böhranı ilə mübarizədə bütün dünyanın maraqlarını dəstəkləməyə davam edir."

Power Shift Africa analitik mərkəzinin direktoru Mohamed Adou vurğuladı: "Getdikcə parçalanan geosiyasi fonunda, COP30 bizə doğru istiqamətdə bəzi kiçik addımlar verdi, lakin iqlim böhranının miqyasını nəzərə alsaq, bu, vəziyyətin tələblərinə cavab vermədi. İnkişaf etmiş ölkələr özlərini iqlim liderləri adlandırsalar da, elmə uyğun milli emissiya azaltma planlarını təqdim etməyərək həssas ölkələrə xəyanət etdilər." Keniyanın xüsusi iqlim elçisi Əli Mohamed bildirdi ki, yoxsul ölkələr öz yaratmadıqları bir böhranla mübarizə aparmaq üçün dəstəklənməlidir. O, əlavə etdi: "1992-ci il BMT-nin İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası çərçivəsində tərəflərin 30-cu konfransı həm iqlim fəaliyyətinin təxirəsalınmazlığını, həm də ən həssas ölkələrin qarşılaşdığı qeyri-mütənasib riskləri bir daha təsdiqlədi. İnkişaf etmiş ölkələr nəhayət ki, maliyyə öhdəliklərinə əməl etməlidirlər."

Gözləntilər və Nəticələr: Mübarizə Davam Edir

Paris Sazişinin məqsədlərinə uyğun olaraq qlobal istiləşməni sənayeləşmə öncəsi səviyyələrdən 1.5°C yuxarı həddə məhdudlaşdırma səyləri də yekun mətndə öz əksini tapdı, lakin həssas ölkələrin ümid etdiyindən daha zəif şəkildə. Konfransdan əvvəl ölkələr emissiyaların azaldılması üzrə yeni milli planlar təqdim etməli idilər, lakin onlar artıq aşılmış, lakin analitiklərin fikrincə, geri qaytarıla biləcək 1.5°C həddini qorumaq üçün lazım olan öhdəlikləri yerinə yetirmədilər. Bu uğursuzluğu qınamaq əvəzinə, konfrans, gələn il Türkiyədə keçiriləcək, lakin Avstraliyanın sədrliyi ilə baş tutacaq növbəti COP-da hesabat verəcək Milli Müəyyən Edilmiş Töhfələrdəki (NDCs) çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün bir "sürətləndirici" proqram yaratmağı qərara aldı. Mətn ölkələri "NDClərin tam tətbiqinə və daha yaxşı olmağa cəhd etməyə" çağırdı.

Yekun razılaşma, sosial ədalət kampaniyaçılarının tələb etdiyi "ədalətli keçidi" də tanıdı ki, bu da fosil yanacaqlardan təmiz enerjiyə keçiddən təsirlənən işçilərə kömək etmək deməkdir. Lakin bəzi ölkələrdə insan hüquqları pozuntularının artması ilə müşayiət olunan "kritik mineralların" istismarı ilə bağlı əsas müddəalar Çin və Rusiya tərəfindən bloklandı.

Mənbələr bildirdi ki, danışıqlar Braziliya prezidenti Luiz İnasio Lula da Silvanın ev sahibliyi etdiyi və təxminən 50 dövlət və ya hökumət başçısının qatıldığı dünya liderləri sammiti ilə başlayan Braziliyadakı gərgin bir neçə həftədən sonra cümə günü çöküşün astanasına gəldi. Yamayka, Kuba və Mavrikiyadan olan yüksək səviyyəli nazirlər orada "Melissa" qasırğasının dağıdıcı təsirindən danışdılar. Yamaykanın iqtisadi inkişaf naziri Metyu Samuda dedi: "Biz bu böhranı yaratmadıq, lakin qurban olaraq qalmaqdan imtina edirik." BMT-nin baş katibi Antonio Quterreş, ekosistemləri geri dönməz kritik həddə çatdıracaq, milyardlarla insanı yaşana bilməyən şəraitə məruz qoyacaq və sülh və təhlükəsizliyə təhdidləri gücləndirəcək temperatur artımları barədə xəbərdarlıq etdi.

Lakin liderlər getdikdən və COP30 10 noyabr Bazar ertəsi günü rəsmi olaraq başladıqdan sonra, nazirlər və yüksək rütbəli məmurlar arasında müzakirələr sərt bir qarşıdurmaya çevrildi. Cümə axşamı günortadan sonra nümayəndəlik ofisləri yaxınlığında baş verən və heç kimin ciddi zərər görmədiyi yanğın, konfrans mərkəzinin təxliyə edilməsinə səbəb oldu və danışıqları kritik mərhələdə pozdu. Cümə axşamı axşamı gec saatlarda bərpa olunduqda, fikir ayrılığı aydın idi: 80-dən çox ölkə yekun nəticədə "fosil yanacaqlardan uzaqlaşma" öhdəliyinin daxil edilməsinin lehinə olduğunu bəyan etmişdi, lakin Səudiyyə Ərəbistanının da daxil olduğu Ərəb qrupunun başçılıq etdiyi onlarla ölkə buna qarşı çıxdı. Bu müqavimət, elm adamlarının fəlakətlərin ən pis təsirlərinin qarşısını almaq üçün zəruri hesab etdiyi "fosil yanacaqlardan uzaqlaşma" məsələsinin, bir çoxlarının ümid etdiyi hüquqi cəhətdən məcburi qərar əvəzinə, könüllü bir öhdəliyə çevrilməsinə səbəb oldu.

ActionAid International-ın iqlim ədaləti üzrə qlobal rəhbəri Tereza Anderson qeyd etdi: "İqlim böhranı maliyyəsinin çatışmazlığı iqlim irəliləyişinə mane olur. Qlobal cənub ölkələri, səbəbkarı olmadıqları iqlim böhranının xərclərini artıq çəkir və daha çox öhdəlik götürmək üçün zəngin ölkələrdən təcili dəstəyə ehtiyac duyurlar. Greenpeace Brazil-in icraçı direktoru Karolina Paskuali dedi: "Nəyin mümkün olduğunu və indi nəyin əskik olduğunu düşünməliyik: meşələrin qırılmasını və fosil yanacaqlardan imtinanı dayandırmaq üçün yol xəritələri və davamlı maliyyə çatışmazlığı. 80-dən çox ölkə fosil yanacaqlardan keçidi dəstəkləsə də, bu zəruri və təcili addımı dəstəkləməkdən imtina edən ölkələr tərəfindən bu dəyişiklik barədə razılığa gəlmələri əngəlləndi. Təəssüf ki, mətn lazım olan miqyasda dəyişikliyi təmin edə bilmədi."

24 saat