İslamabad, Pakistan – Son üç ildə ikinci dəfə olaraq, dağıdıcı daşqınlar Pakistanda, xüsusilə də Pəncab əyalətində şimal və mərkəzi regionları bürüyərək kəndləri suya qərq etmiş, əkin sahələrini məhv etmiş, milyonlarla insanı evindən didərgin salmış və yüzlərlə insanın həyatına son qoymuşdur.
Bu il Hindistan-Pakistan düşmənçiliyinin kölgəsində yer alan qonşu Hindistan da oxşar fəlakətlə üz-üzə qalıb. Onun Himaçal Pradeş, Uttarakhand və Hind Pəncabı daxil olmaqla şimal ştatları, güclü musson yağışları sərhədin hər iki tərəfindəki çayların səviyyəsini təhlükəli dərəcədə qaldırdığı üçün genişmiqyaslı daşqınlarla qarşılaşıb.
Pakistan hakimiyyəti bildirir ki, musson mövsümünün başladığı iyunun sonundan etibarən ölkə üzrə azı 884 nəfər həyatını itirib ki, onların 220-dən çoxu Pəncab əyalətindədir. Hindistan tərəfində isə tələfat sayı 100-ü keçib, Hind Pəncabında 30-dan çox insan ölüb.
Lakin ortaq fəlakət qonşuları bir-birinə yaxınlaşdırmayıb. Əksinə, Hindistanla sərhəd olan Pakistanın Pəncab əyalətində federal nazir Əhsən İkbal Dehlini əlavə suyu vaxtında xəbərdarlıq etmədən bəndlərdən qəsdən buraxmaqda ittiham edib.
İkbal keçən ay bildirib ki, “Hindistan sudan silah kimi istifadə etməyə başlayıb və Pəncabda genişmiqyaslı daşqınlara səbəb olub”. O, bu iddiasını Hindistan ərazisində başlayan və Pakistana axan Ravi, Sutlej və Chenab çaylarına suyun buraxılması ilə əlaqələndirib.
Nazir əlavə edib ki, sel sularının buraxılması Hindistan tərəfindən “su təcavüzünün ən pis nümunəsidir” və bu, insanların həyatına, əmlakına və megəlliyyətinə təhlükə yaradır. Avqustun 27-də öz seçki dairəsi olan Naroval şəhərində xilasetmə işlərində iştirak edərkən İkbal deyib: “Bəzi məsələlər siyasətdən kənar olmalıdır və su əməkdaşlığı onlardan biri olmalıdır”.
Bu ittihamlar Hindistan-Pakistan münasibətlərində gərginliyin artdığı və hər iki ölkə üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən çayların suyunu bölüşməyə kömək edən altmış illik müqavilənin pozulduğu bir dövrə təsadüf edir.
Lakin mütəxəssislər bildirirlər ki, Hindistanın qəsdən Pakistanı suya qərq etməsinə dəlalət edən sübutlar zəifdir. Hətta Nyu-Dehli belə bir strategiya nəzərdən keçirsəydi belə, Hindistanın öz problemləri bu cür addımın risklərini göstərir.
Suyu silahlandırma iddiaları
Əvvəlcədən ən aşağı səviyyədə olan Hindistan-Pakistan münasibətləri aprel ayında Hindistanın nəzarətində olan Kəşmirdə 26 mülki vətəndaşın öldürüldüyü Pahalgam hücumundan sonra daha da pisləşdi. Hindistan hücuma görə Pakistanı günahlandırdı və İndus Hövzəsinin altı çayını idarə edən transsərhəd sazişi olan İndus Suları Müqaviləsindən (İSM) çıxdı.
Pakistan Pahalgam hücumunun arxasında durduğu ittihamını rədd etdi. Lakin may ayının əvvəlində qonşular dörd günlük münaqişəyə girdilər, bir-birlərinin hərbi bazalarını raketlər və pilotsuz təyyarələrlə hədəf alaraq, son otuz ildə aralarında ən ciddi hərbi eskalasiyanı yaşadılar.
İSM-ə əsasən, hər iki ölkə mütəmadi olaraq su axını barədə ətraflı məlumat mübadiləsi etməli idi. Hindistanın artıq bu müqaviləyə əməl etməməsi ilə, son aylarda Nyu-Dehlinin ya Pakistana su axını dayandırmağa, ya da qəfil, böyük həcmdə suları buraxaraq qərb qonşusunu suya qərq etməyə cəhd edə biləcəyi barədə qorxular artdı.
Nyu-Dehli İSM-də iştirakını dayandırdıqdan sonra, Hindistanın Daxili İşlər Naziri Amit Şah iyun ayında müqavilənin heç vaxt bərpa edilməyəcəyini bildirdi ki, bu da Pakistanda etirazlara və “su terrorizmi” ittihamlarına səbəb oldu.
Lakin Hindistan hökuməti Pakistanı qəsdən suya qərq etməsi ittihamlarına rəsmi cavab verməsə də, Hindistanın İslamabaddakı Yüksək Komissiyası son iki həftə ərzində “humanitar səbəblərdən” mümkün sərhədaşırı daşqınlar barədə bir neçə xəbərdarlıq yayıb.
Su mütəxəssisləri isə Pakistanın daşqınlarını əsasən Hindistanın bəndlərdən su buraxması ilə əlaqələndirməyin böhranın səbəblərini “həddindən artıq sadələşdirmək” olduğunu və iqlim dəyişikliyi ilə köhnəlmiş infrastrukturun yaratdığı təcili, ortaq problemləri gizlətmə riski daşıdığını deyirlər.
King’s College London Universitetinin tənqidi coğrafiya professoru Daniş Mustafa Al Jazira-ya bildirib: “Hindistanın bəndlərindən su buraxmaq qərarı Pakistanda daşqınlara səbəb olmayıb. Hindistanın çaylarında, hansılar ki, sonda Pakistana axır, böyük bəndlər var. Bu çaylardan buraxılan istənilən əlavə su ilk növbədə Hindistanın öz ştatlarına əhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcək.”
Ortaq musson təzyiqi
Həm Pakistan, həm də Hindistan Himalay və Qaraqorum silsilələrindəki qlyasiyalardan asılıdırlar ki, çaylarını su ilə təmin etsinlər. Pakistan üçün İndus çay hövzəsi həyat mənbəyidir. O, ölkənin təxminən 250 milyon əhalisinin əksəriyyətini su ilə təmin edir və kənd təsərrüfatını dəstəkləyir.
İSM-ə əsasən, Hindistan şərq çaylarının – Ravi, Sutlej və Beas – nəzarətini həyata keçirir, Pakistan isə qərb çaylarının – Jhelum, Chenab və İndus – nəzarətinə malikdir.
Hindistan qərb çaylarının suyunun məhdud istisnalarla Pakistana axmasına icazə vermək və vaxtında, ətraflı hidroloji məlumat təqdim etmək öhdəliyini daşıyır.
Hindistan nəzarətindəki şərq çaylarda bəndlər tikib və o vaxtdan bəri Ravi və Sutlej çaylarının Pakistana axını xeyli azalıb. O, həmçinin bəzi qərb çaylarında da bəndlər tikib – müqaviləyə əsasən, bu, Pakistana axan suyun həcminə təsir etmədiyi müddətcə icazəlidir.
Lakin əriyən qlyasiyalar və qeyri-adi dərəcədə güclü yay mussonu bu il sərhədin hər iki tərəfində çayların səviyyəsini təhlükəli dərəcədə qaldırıb.
Pakistanda qlyasiya partlamaları və ardınca güclü yağışlar qərb çaylarının səviyyəsini qaldırarkən, güclü axınlar Hindistandakı şərq çaylarının infrastrukturunu ciddi təhlükə altına salıb.
King’s College-dən Mustafa deyir ki, bəndlər – digər infrastruktur kimi – suyun təhlükəsiz tutumunu nəzərə alaraq layihələndirilir və adətən təxminən 100 il fəaliyyət göstərmək üçün nəzərdə tutulur. Lakin iqlim dəyişikliyi bu layihələrin dizaynı zamanı nəzərə alınmış orta yağış miqdarını kəskin şəkildə dəyişib.
“Bəndlərin tikintisində istifadə olunan parametrlər artıq köhnəlmiş və mənasızdır”, o bildirib. “Bəndlərin tutumu həddindən artıq dolanda, su buraxılmalıdır, əks halda bütün struktur dağılma riski ilə üz-üzə qalacaq.”
Hindistan ərazisindəki əsas yuxarı axın bəndləri arasında Chenab üzərində Salal və Baglihar; Beas üzərində Pong; Sutlej üzərində Bhakra; və Ravi üzərində Ranjit Sagar (Thein kimi də tanınır) var.
Bu bəndlər Hindistanın nəzarətində olan Cammu və Kəşmir, Hind Pəncabı və Himaçal Pradeşdə yerləşir və onların arasında və sərhəd arasında Hindistan ərazisinin geniş sahələri mövcuddur.
İSM çərçivəsində ikitərəfli komissiyada Pakistanın keçmiş nümayəndəsi olan Şiraz Memon, Pakistanın daşqınlarına görə Hindistanı günahlandırmağın məntiqsiz olduğunu deyib.
Memon bildirib: “Hindistanın xəbərdarlıqları bölüşdüyünü etiraf etmək əvəzinə, biz onları su terrorizmində günahlandırırıq. Bu, sadə, təbii sel fenomenidir”. O, əlavə edib ki, avqustun sonuna qədər bölgədəki su anbarları dolmuşdu.
O, Al Jazira-ya deyib: “Su tutumu həddinə çatdıqda, axınları aşağıya doğru buraxmaq üçün su buraxma qapıları açılmalıdır. Bu, mövcud digər variant olmadığı üçün təbii bir həlldir.”
Günahlandırma siyasəti
Hindistanın Mərkəzi Su Komissiyasının vebsaytında 3 sentyabr tarixinə olan məlumatlara görə, ən azı on iki ərazidə “şiddətli” daşqınlar yaşanır və daha 19 ərazidə su səviyyəsi normal həddi keçib.
Eyni gün, Pakistanın Su Ehtiyatları Nazirliyi, Hindistan Yüksək Komissiyasından gələn bir mesajı sitat gətirərək, Sutlej və Tavi çaylarında “yüksək sel” barədə xəbərdarlıq edən bir bildiriş yayıb.
Bu, Hindistan tərəfindən ötən həftəki üç əvvəlki xəbərdarlıqdan sonra dördüncü belə bildiriş idi, lakin heç birində ətraflı hidroloji məlumat yox idi.
Pakistanın Meteorologiya Departamenti 4 sentyabr tarixli hesabatında bildirib ki, Pakistan tərəfində Sutlej və Ravi çaylarında iki ərazidə “son dərəcə yüksək” sel səviyyələri, Ravi və Chenab çaylarında digər iki ərazidə isə “çox yüksək” səviyyələr qeydə alınıb.
Güclü musson zamanı suyun həddindən artıq miqdarı tez-tez hər hansı bir bəndin tutumunu aşır. Mütəxəssislər bildirirlər ki, nəzarətli su buraxılışları sərhədin hər iki tərəfində sel idarəetməsinin zəruri, lakin təhlükəli bir hissəsinə çevrilib.
Onlar əlavə ediblər ki, İSM Hindistanı qeyri-normal axınlar barədə Pakistanı xəbərdar etməyə borclu olsa da, Pakistan da yalnız diplomatik mübadilələrə etibar etmək əvəzinə, daha yaxşı monitorinq və real vaxt rejimində məlumat sistemlərinə ehtiyac duyur.
Analitiklər xəbərdarlıq edirlər ki, günahlandırma oyunu, xüsusilə də may ayındakı münaqişədən sonra, hər iki tərəfdə qısamüddətli siyasi məqsədlərə xidmət edə bilər.
Hindistan üçün müqaviləni dayandırmaq, Pakistanın dövlət tərəfindən dəstəklənən terrorizminə qarşı sərt bir mövqe kimi çərçivələnir. Pakistan üçün isə Hindistanı günahlandırmaq, selin qarşısının alınması və idarəetmədəki daxili uğursuzluqlardan diqqəti yayındıran siyasi bir günah keçisi təmin edə bilər.
Akademik Mustafa deyib: “Çaylar canlı, nəfəs alan varlıqlardır. Onlar belə edirlər; həmişə hərəkətdədirlər. Seli, xüsusilə də yüksək və ya şiddətli seli idarə edə bilməzsiniz.” Lakin o əlavə edib ki, Hindistanı günahlandırmaq daşqınları dayandırmayacaq, əksinə, “məsuliyyətdən yayınmaq üçün asan bir yol” kimi görünür.
Oxucu Şərhləri
Şərh Yaz