Nyu Dehli, Hindistan — 15 fevral tarixində minlərlə kişi, qadın və uşaq Hindistanın müqəddəs zəvvar şəhəri Prayaqraca gedən qatarlara minmək üçün Nyu Dehli dəmir yolu stansiyasına axışırdı. Prayaqracda hindizmin ən müqəddəs yığıncaqlarından biri olan Kumbh Mela festivalı keçirilirdi.
Hadisə nəticəsində baş verən izdihamda 18 nəfər həyatını itirdi.
Lakin, faciədən sonra Hindistan Dəmir Yolları Nazirliyi yalnız xilasetmə işlərinə, izdihamın idarə edilməsi ilə bağlı araşdırmalara və qurbanların ailələrinə kompensasiyaların ödənilməsinə diqqət yetirmədi. Nazirliyin başqa bir narahatlığı da var idi: hökuməti hadisə ilə bağlı tənqid edən sosial media paylaşımları ilə mübarizə aparmaq.
Nazirlik hökumətin Sahyog adlı platformasından istifadə edərək Meta və YouTube-a sahib olan Google daxil olmaqla bir sıra sosial media şirkətlərinə tələb bildirişi göndərdi. Bu bildirişlərdə Hindistan hökumətinin qanun və asayiş üçün zərərli hesab etdiyi paylaşımların silinməsi tələb olunurdu. Platformaların əksəriyyəti bu tələblərə əməl etdi, çünki hökumət əks halda “aralıq toxunulmazlıq” statusunu itirməklə təhdid edir. Bu status onları saytlarında yerləşdirilən məzmuna görə hüquqi məsuliyyətdən qoruyur.
Keçən ilin sonlarına qədər bu cür tələb bildirişləri yalnız iki federal nazirlik tərəfindən verilirdi: Elektronika və İnformasiya Texnologiyaları Nazirliyi (İT) və İnformasiya və Yayım Nazirliyi (İ&Y).
Lakin 2024-cü ilin oktyabrında Baş Nazir Narendra Modinin hökuməti Sahyog platformasını istifadəyə verdi. Bu platforma ilə tələb bildirişləri vermək səlahiyyəti bütün federal və ştat hökumət qurumlarına, hətta rayon səviyyəsindəki məmurlara və polisə də verildi.
O vaxtdan bəri, bu səviyyələrdəki hökumət və bürokratiya rəsmiləri Sahyog vasitəsilə təqdim etdikləri 300-ə yaxın tələb çərçivəsində Hindistanda 3,465 URL-dən məzmunun silinməsini istəyiblər. Bu məlumatlar Al Jazeera tərəfindən ölkənin İnformasiya Hüququ Aktı vasitəsilə əldə edilib.
Hələ erkən günlərdir və bu rəqəmlər hələ də böyük deyil, lakin analitiklər deyirlər ki, bu göstəricilər ölkədə ictimai çıxışlara qarşı iddia edilən təzyiqlə bağlı sualların artdığı bir dövrdə Hindistanın onlayn senzur aparatının necə daha da dərinləşdiyini göstərir.
Al Jazeera İT və İ&Y nazirliklərindən onlayn senzurun dərinləşməsi iddialarına cavab istəsə də, hələ cavab almayıb.
Hindistanda genişlənən onlayn senzur
Tarixən, İT və İ&Y nazirliklərinin rəsmiləri sosial platformalardan məzmunun silinməsini tələb etmək üçün 2000-ci il İnformasiya Texnologiyaları Aktının 69a bölməsinə əsaslanırdılar.
69a bölməsi hökumətə ölkənin suverenliyini, təhlükəsizliyini, ictimai asayişi və ya oxşar əsasları göstərərək, aralıq şirkətlərə bloklama əmrləri verməklə istənilən onlayn informasiyaya ictimai çıxışı məhdudlaşdırmağa icazə verir.
Hökumət son illərdə bloklama əmrləri verməkdə şəffaflıq olmaması səbəbindən artan tənqidlərə məruz qalıb və dəfələrlə məhkəməyə verilib. 2015 və 2020-ci illərdəki iki qərarda Hindistanın Ali Məhkəməsi 69a bölməsinin konstitusiyaya uyğunluğunu təsdiqləsə də, bloklama əmrlərinin dəqiq müəyyənləşdirilməli, prosessual təminatlara tabe olmalı və ümumi məhdudiyyətlər qoymaq üçün istifadə edilməməli olduğunu vurğuladı.
Sahyog ilə Modi hökuməti yeni bir hüquqi müddəaya – İT Aktının 79-cu bölməsinə müraciət edib.
Yeni platforma 79(3)(b) bölməsi altında fəaliyyət göstərir ki, bu da aralıq şirkətlərin (texnologiya şirkətləri) hökumətin bildirişinə əməl etməyərək qanunsuz məzmunu silmədikləri təqdirdə toxunulmazlıqlarını itirəcəklərini nəzərdə tutur.
Texnoloji siyasət müşahidəçiləri və hüquqşünaslar qeyd edirlər ki, bu müddəa hələ məhkəmələr tərəfindən nəzərdən keçirilmədiyindən, ondan istifadə hökumətə 69a bölməsi üçün Ali Məhkəmə tərəfindən müəyyən edilmiş təminatları tamamilə aşmağa imkan verir.
Hökumət bütün sosial media platformaları üçün Sahyoga qoşulmağı və tələb bildirişləri üzrə hərəkət etməklə vəzifələndirilmiş bir əməkdaş təyin etməyi məcburi edib. Hindistan Daxili İşlər Nazirliyi nəzdində fəaliyyət göstərən Hindistan Kiber Cinayətlərin Koordinasiya Mərkəzinin (I4C) direktoru Maniç Qarqın Al Jazeera-ya verdiyi məlumata görə, indiyədək ən azı 72 şirkət, o cümlədən Meta-nın WhatsApp və İnstaqramı, Apple, LinkedIn, Google, Telegram və Snapchat bu mərkəzləşdirilmiş hökumət platformasına daxil olub.
Qarq, Al Jazeera-nın İnformasiya Hüququ Aktı sorğusuna cavab olaraq, I4C rəsmilərindən ibarət bir qrupun Sahyog platformasını idarə etdiyini bildirib.
Lakin dünyanın ən varlı adamı Elon Maskın sahibi olduğu X, platformaya qoşulmayıb və əvəzinə Modi hökumətini məhkəməyə verərək, Sahyogun “senzur portalı” olduğunu və Hindistan administrasiyasının söz azadlığını boğduğunu iddia edir.
X, məhkəmə sənədlərində bildirib: “Məhkəmənin 69a bölməsi altında ‘ictimaiyyət tərəfindən çıxışı bloklama səlahiyyətinin yalnız müstəsna hallarda’ yoxlama və balanslarla həyata keçirilə biləcəyi barədə göstərişlərinə baxmayaraq, hökumət saysız-hesabsız icra məmurlarını və polisi 79(3)(b) bölməsindən sərbəst və müntəzəm olaraq heç bir yoxlama və balans olmadan söz azadlığını məhdudlaşdırmaq üçün istifadə etməyə imkan verib.”
X iddia edir: “Minlərlə adı açıqlanmayan məmur informasiyanı ‘qanunsuz’ hesab etməyə və onu Hindistanın hər yerində bloklamağa birtərəfli qaydada səlahiyyətləndirilib.”
Buna baxmayaraq, X Sahyoga qoşulmasa da, hökumət qurumları platforma vasitəsilə şirkətə tələb bildirişi göndərirlər. Çox vaxt bu tələblərin milli təhlükəsizlik narahatlıqları ilə heç bir əlaqəsi olmur.
Bu ilin aprelində Hindistanın şərqindəki Bihar ştatında bir rayon səviyyəli polis məmuru X-ə yerli bir məmur tərəfindən korrupsiya iddia edən bir adamın paylaşımlarının silinməsini tələb edən bir tələb bildirişi göndərdi.
Paylaşımı silinmə tələbinə səbəb olan X istifadəçisi, Al Jazeera sentyabr ayında onunla əlaqə saxlayana qədər məlumatlandırılmamışdı. Onun adı istəyi ilə gizli saxlanılır. X tələbə əməl etməyib və paylaşım hələ də aktivdir.
Ancaq Maskın platforması bir istisnadır.
Nyu Dehli mərkəzli Proqram Azadlığı Hüquq Mərkəzinin (SFLC) təsisçisi, texnologiya hüquqşünası Mişi Çoudhari Sahyog (Hind dilində “əməkdaşlıq”) adının “illərdir baş verənləri: icra hakimiyyəti ilə platformalar arasında sıx koordinasiyanı, söz azadlığı ritorikasını təkrarlayarkən senzurun yaxşı işləməsini təmin etməkdə əlbir olduqlarını” göstərdiyini deyib.
O, yeni platformanın Modi hökumətinin senzur səlahiyyətlərini genişləndirmək üçün atdığı son addım olduğunu bildirib. Çoudhari Al Jazeera-ya açıqlamasında deyib: “Polis məmurlarının təyin edilməsi nəzarətsiz sərbəstliyə səbəb olur və yoxlanılmamış senzur üçün qapı açır.”
X kimi, SFLC də Sahyogun konstitusiyaya uyğunluğunu Dehli Ali Məhkəməsində mübahisələndirib.
Kəşmirdəki gərginlik vəziyyəti ağırlaşdırır
Modi 2014-cü ildə hakimiyyətə gəldikdən sonra Hindistan hökuməti tərəfindən verilən tələb bildirişləri Sahyogun tətbiqindən əvvəl də artmaqda idi. 2022-ci ilə qədər bu əmrlər 14 dəfə artaraq 2014-cü ildəki 471-dən 2022-ci ildə 6,775-ə yüksəlmişdi.
Bunlar Hindistan hökuməti tərəfindən 69a bölməsinə əsasən verilən tələblər idi. 2022-ci ildən sonrakı məlumatlar Milli Təhlükəsizlik istisnası səbəbilə İnformasiya Hüququ Aktı əsasında rədd edilib. Al Jazeera-nın bu ilin iyul ayında etdiyi sorğu da rədd edilmişdi.
Lakin Ali Məhkəmə 69a bölməsi üzrə qərar versə və istifadə qaydalarını müəyyən etsə də, 79-cu bölmənin istifadəsi üçün heç bir təminat yoxdur. Bunu Ali Məhkəmənin hüquqşünası Tanmay Sinqh qeyd edib. O, əvvəllər bir neçə senzurla bağlı işlərdə çalışıb.
Və Sahyog məhz bu müddəaya əsaslanır – hökumət 69a bölməsindən də istifadə etməyə davam etsə də, paralel bir senzur mexanizmi açır.
Sahyog keçən ilin oktyabrında fəaliyyətə başlayandan bu ilin iyun ayına qədər müxtəlif hökumət qurumları 294 tələb bildirişi verib. 2024-cü ilin son üç ayında Sahyog platforması vasitəsilə 87 URL daxil olmaqla 25 tələb bildirişi verildi. Bu ilin altı ayında, iyuna qədər, bu rəqəmlər daha 269 tələb bildirişi, o cümlədən 3,276 URL ilə artdı.
Hər iki mexanizm – 69a və 79-cu bölmələr üzrə sərəncamlar oxşardır və eyni qanunlara istinad edir. X ilə Modi hökuməti arasında davam edən məhkəmə çəkişməsinə cəlb olunmuş bir hüquqşünas deyib: “Bu, iki fərqli qazan növünə sahib olmaq kimidir. Biri şorba üçün daha dərin, digəri qızartma üçün dayaz.
“Hər ikisini dəyişdirərək yemək bişirmək üçün istifadə edə bilərsiniz, lakin bu sizin rahatlığınıza əsaslanır.”
Hər iki müddəanın istifadəsi aprel və may aylarında Hindistan və Pakistan arasında Hindistanın nəzarətində olan Kəşmirdə 26 mülki vətəndaşın ölümünə səbəb olan hücumdan sonra artdı.
Nyu Dehli Pakistanla əlaqəli onlayn platformaları və sosial media hesablarını hədəf aldı və bütün böyük sosial media platformalarında hesabların geniş şəkildə silinməsi və bloklanması əmrini verdi – onların bəziləri pakistanlı jurnalistlərə, xəbər agentliklərinə və məşhurlara aid idi.
Onlarla birlikdə bir neçə tanınmış hindistanlı jurnalist və Reuters daxil olmaqla beynəlxalq xəbər agentlikləri də hədəf alındı. Mayın 8-də Hindistanda artan Hindu millətçiliyi fonunda marginallaşdırılmış icmalara fokuslanan müstəqil xəbər agentliyi Maktoobun baş redaktoru Aslah Kayyalakkat öz oxucularından birindən X-dəki hesabının Hindistanda əlçatmaz olduğunu öyrəndi.
Kayyalakkat Al Jazeera-ya deyib: “Bu addımın arxasındakı səbəblər barədə tamamilə qaranlıqda qalırıq, çünki heç kim bizə məlumat verməyib və ya bu hərəkətə səbəb olan xüsusi məzmun haqqında heç bir izahat təklif etməyib.”
Mayın 8-də verdiyi bəyanatda X şirkəti Hindistan hökumətindən Hindistanda 8,000-dən çox hesabı bloklamaq üçün icra əmrləri aldığını və ya əhəmiyyətli cərimələr və şirkətin yerli işçilərinin həbsi ilə üzləşəcəyini bildirib.
Şirkət, “Əmrlər beynəlxalq xəbər təşkilatlarına və tanınmış X istifadəçilərinə məxsus hesabların Hindistanda çıxışının bloklanması tələblərini əhatə edir,” deyərək əlavə edib ki, əksər hallarda Hindistan hökuməti hesabları bloklamaq üçün heç bir sübut və ya əsaslandırma göstərməyib.
Kashmir Times qəzetinin idarəedici redaktoru Anuradha Bhasin ABŞ-da olarkən onun hesabının Hindistanda bloklandığını öyrəndi. O, xəbəri oxudu, lakin yalnız Hindistandakı bir dostu bunu təsdiqləyəndə qadağanın onu da əhatə etdiyini anladı.
Bhasin Al Jazeera-ya deyib: “Bu bloklama əmrləri, platformadan çıxarma məzmunu, xəbər veb-saytlarının bloklanması getdikcə daha kobud və yaygın hala gəlir.”
Keçən ay Hindistan hökuməti Hindistanın nəzarətində olan Kəşmirdə 25 kitabı qadağan etdi. Hökumət Booker Mükafatı laureatı Arundhati Roy kimi yazıçıların əsərlərinin mübahisəli müsəlman əksəriyyətli regionda “yalançı narrativlər” və “separatizm” yaydığını bildirdi. Bu qadağaya Bhasinin “Sökülmüş Dövlət: 370-ci Maddədən Sonra Kəşmirin Gizli Hekayəsi” əsəri də daxil idi.
Bhasin və Kayyalakkat 69a bölməsi altında hədəfə alınsa da, hökumət Pakistanla böhran zamanı Sahyog platformasından istifadəni də artırdı. Platformanın istifadəyə verildiyi vaxtdan aprelin 8-nə qədər müxtəlif hökumət qurumları Sahyog vasitəsilə 130 tələb bildirişi verdilər.
Bundan üç aydan az müddətdə, iyunun 30-na qədər, daha 164 sərəncam verildi.
“Zarafat hissi yoxdur”
Sahyog Modi hökumətinin ideyası olsa da, X-in məhkəmə sənədləri Qərbi Benqal və Tamil Nadu kimi müxalifətin idarə etdiyi ştatlarda polisin də modelin geniş xarakterindən necə yararlandığını göstərir.
Kalkutta Ali Məhkəməsinin hüquqşünası və Modi hökumətinin Bharatiya Janata Partiyasının sözçüsü Koustav Bağçi Trinamool Konqresindən Qərbi Benqal Baş Naziri Mamata Banerjinin rəhbərlik etdiyi ştat hökumətinin tənqidçisidir.
Bağçi tez-tez onu ələ salır və mart ayında bir hadisədə X-də Banerjinin astronavt kostyumunda təsvir edildiyi bir şəkil paylaşdı. O, baş naziri daha əvvəl Hindistan əsilli NASA astronavtı Sunita Villiamsa Hindistanın ən yüksək mülki mükafatının verilməsini təklif etdiyi şərhlərə görə istehza edirdi. Ştat polisi “ictimai təhlükəsizlik və milli təhlükəsizlik riskləri”ni əsas gətirərək bu paylaşımın bloklanması əmrini verdi.
X tələbə əməl etmədi. Bağçi Al Jazeera-ya deyib: “Mən iki ay əvvəl bir müxbir zəng edənə qədər bundan xəbərsiz idim. Hökumətin heç bir zarafat hissi yoxdur. Başqa nə deyim?”
Oxucu Şərhləri
Bu vəziyyətin Hindistanda informasiya azadlığı və ifadə azadlığı üçün nə kimi nəticələri ola bilər? Bütün dövlət qurumlarına bu cür səlahiyyət verilməsi, yoxsa yalnız müəyyən nazirliklərlə məhdudlaşdırılması daha məqsədəuyğun olardı? Sosial medianın bir vasitə olaraq tənqidi məqbul sayılmalıdırmı, yoxsa qanun və asayişin qorunması adı altında hər cür tənqid boğulmamalıdır? Bu genişlənən səlahiyyətlər uzun müddətdə Hindistanda söz azadlığına necə təsir edəcək?
Burada əsas məqam odur ki, hökumət tərəfindən sosial medianın tənzimlənməsi səlahiyyətlərinin artırılması, xüsusilə də bu səlahiyyətlərin daha geniş bir dövlət qurumları dairəsinə verilməsi, məlumat azadlığı və ifadə sərbəstliyi baxımından hansı nəticələrə gətirib çıxaracaq? Belə bir geniş səlahiyyətin, heç bir qanuni əsası olmayan tənqidlərin qarşısını almaq üçün istifadə edilməsi, Hindistanda informasiya axınının idarə edilməsi ilə bağlı narahatlıqları artırırmı? Bu məsələlərin daha dərindən araşdırılması vacibdir.
Şərh Yaz