ABŞ, bazar günü səhər yerli vaxtla İranın üç nüvə obyektinə hərbi zərbələr endirib. ABŞ prezidenti Donald Tramp bu addımın "dünyanın bir nömrəli terror sponsoru tərəfindən yaradılan təhdidi zərərsizləşdirmək" məqsədi daşıdığını bildirib. Bu, İsrail və İran arasındakı müharibədə ABŞ qüvvələrinin ilk birbaşa müdaxiləsi olaraq, Amerikanın davam edən Orta Şərq münaqişələrinə cəlb olunmasında bir dönüş nöqtəsi kimi qiymətləndirilib.
Bu zərbələr İranın mümkün qisas aktları və bu cavabların hansı formada ola biləcəyi ilə bağlı narahatlıqları artırıb. Əsas ehtimallardan biri, İranın qismən nəzarət etdiyi əsas ticarət yolu olan Hörmüz boğazı vasitəsilə neft ixracını dayandırmasıdır.
Hörmüz Boğazı nədir və nə üçün əhəmiyyətlidir?
Oman və İran arasında yerləşən Hörmüz boğazı, Fars körfəzini Oman körfəzi və Ərəb dənizi ilə birləşdirir. Ən dar nöqtəsində eni cəmi 21 mildir. ABŞ Enerji Nazirliyinin bir qolu olan Enerji İnformasiya İdarəsinin (Eİİ) məlumatına görə, qlobal ticarət infrastrukturunun mühüm tərkib hissəsi olan bu su yolu gündə milyonlarla barel neft və neft məhsulunun tranzitini təmin edir.
Boğazın şimal tərəfinə İran, cənub tərəfinə isə Oman və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri nəzarət edir. Bu səbəbdən, ABŞ enerji rəsmilərinin fikrincə, boğaz dünyanın ən vacib neft "dar keçidlərindən" birinə çevrilib. Eİİ-nin ötən həftə dərc etdiyi təhlildə dar keçidlər "qlobal enerji təhlükəsizliyi üçün kritik əhəmiyyətə malik, geniş istifadə olunan dəniz yolları boyunca yerləşən dar kanallar" kimi təsvir olunur ki, bunlarda baş verən hər hansı fasilə daşıma xərclərini artıra və təchizatda gecikmələrə səbəb ola bilər. İran uzun müddətdir ki, boğazı bağlamaq təhdidini Qərb təzyiqlərini dəf etmək üçün bir vasitə kimi istifadə edir.
Boğazdan hansı məhsullar keçir?
Eİİ-nin məlumatına görə, 2024-cü ildə və 2025-ci ilin birinci rübündə qlobal dəniz neft ticarətinin dörddəbirindən çoxu Hörmüz boğazı vasitəsilə həyata keçirilib ki, bu da dünya üzrə neft və neft məhsulları istehlakının təxminən beşdəbirinə bərabərdir. İdarə 2020-ci ildən bəri boğazdan gündə təxminən 20 milyon barel neftin tranzit etdiyini təxmin edir. Tankerlərin izlənməsi məlumatları göstərir ki, ötən il bu həcmin təxminən 40%-i Səudiyyə Ərəbistanından ixrac edilib ki, bu da bütün ölkələr arasında ən yüksək göstəricidir. Xam neft və neft məhsulları ilə yanaşı, Eİİ-nin bildirdiyinə görə, 2024-cü ildə dünyanın mayeləşdirilmiş təbii qaz ticarətinin təxminən beşdə biri də boğaz vasitəsilə, əsasən Qətərdən keçib.
Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin, Hörmüz boğazı ilə bağlı problemlər yaranacağı təqdirdə alternativ ticarət yolu kimi istifadə oluna biləcək neft kəmərləri mövcuddur, lakin onların nisbi tutumları məhduddur. Eİİ qeyd edib ki, boğazdan neft axınında yaranacaq hər hansı fasilə 2024-cü ildə oradan keçən neft və qazın böyük hissəsini idxal edən Çin, Hindistan, Yaponiya və Cənubi Koreya kimi bir neçə bazara ciddi təsir göstərəcək. Eyni dövrdə ABŞ-a Hörmüz boğazı vasitəsilə neft idxalı ölkənin ümumi neft idxalının yalnız 7%-ni, maye neft məhsulları istehlakının isə 2%-ni təşkil edib.
"İntihar cəhdi"
İranın növbəti addımları barədə danışan ABŞ dövlət katibi Marko Rubio, bazar günü Marqaret Brennanla "Millətin Üzü" verilişində, İranın boğazı bloklamaq cəhdinin "intihar cəhdi" olacağını və bu qərarın təsir edəcəyi böyük güclü ölkələr qrupundan ciddi etirazlara səbəb olacağını bildirib.
Rubio, İrandan boğazda mina yerləşdirmək və ya başqa şəkildə hərəkəti əngəlləmək imkanları barədə soruşulduqda, "Əgər bunu etsələr, bundan ilk əsəbiləşəcək olan Çin hökuməti olacaq, çünki onların neftinin çoxu buradan keçir" deyib. (Mina yerləşdirmək gəmilərə zərər vermək üçün suya partlayıcı dəniz minaları qoymaq deməkdir.)
Rubio, belə bir vəziyyət yaranarsa, Çinin "böyük bir bədəl ödəyəcəyini", ABŞ daxil olmaqla "dünyadakı hər bir ölkənin" də zərər görəcəyini əlavə edib. O, hipotetik nəticələr barədə danışarkən, "Bizə də müəyyən təsiri olacaq. Dünyanın qalan hissəsinə isə daha çox təsir edəcək" deyib. "Məncə, əgər bunu etsələr, dünya onlara qarşı çıxar, çünki bu, onların tərəfindən intihar cəhdi olardı."
Bəhreyndə yerləşən 5-ci Donanması ilə ABŞ, uzun müddətdir ki, boğazda sərbəst naviqasiyanı dəstəkləməyi öhdəsinə götürüb.