İran: BMT sanksiyaları geri qayıdır, iqtisadi təzyiq və müharibə qorxusu güclənir

İran Yenidən BMT Sanksiyaları Altında: Qərb Təzyiqi Artır

Təxminən bir onillik fasilədən sonra İran, Rusiya və Çinin müxalifətinə baxmayaraq, Qərbin Tehrana təzyiqləri artırması ilə bir daha BMT sanksiyalarına məruz qalıb. Sanksiyalar bazar günü Qrinviç vaxtı ilə gecə yarısı, İranla 2015-ci il nüvə razılaşmasının Avropalı imzaçıları landmark sazişin “geri qaytarma” (snapback) mexanizmini işə saldıqdan sonra avtomatik olaraq bərpa edilib. Bu sanksiyalara silah embarqosu, aktivlərin dondurulması, səyahət qadağaları, həmçinin nüvə, raket və bank sanksiyaları daxildir. Gözlənilir ki, bu tədbirlər çətin vəziyyətdə olan İran iqtisadiyyatının bütün sektorlarına təsir edəcək və növbəti aylarda 90 milyondan çox insanın həyatına təsir edəcək. Sanksiyalar bütün üzv dövlətlər üçün məcburidir və qeyri-hərbi tədbirlərlə tətbiq ediləcək. İranın bölgədəki gərgin vəziyyəti İsrail və ABŞ tərəfindən daha çox hərbi zərbələr endiriləcəyi qorxusunu artırır. Qeyd edək ki, İsrail və ABŞ iyunda ölkəyə 12 günlük hücumlar etmiş, minlərlə insanın ölümünə və milyardlarla dollarlıq ziyan vurulmasına səbəb olmuşdu. İranlılar narahatdır ki, İsrail iyun ayında qlobal nüvə nəzarətçisi tərəfindən verilmiş qətnaməni müharibə üçün bəhanə kimi istifadə etdiyi kimi, yenidən hücum etmək üçün bu sanksiyalardan istifadə edə bilər. Həmin müharibə İsrail rəsmiləri və ictimaiyyəti tərəfindən alqışlanmışdı.

İqtisadi Gərginlik və Xalqın Narahatlığı

Bazar günü bazar reaksiyaları İran sanksiyaları səbəbindən ölkənin artan təcrid olunması ilə bağlı iqtisadi narahatlığı nümayiş etdirdi. İş həftəsinin ikinci günündə Tehranın açıq valyuta bazarında İran rialı ABŞ dollarına nisbətdə 1,3 milyondan çox səviyyəsində ticarət olunurdu, lakin fəaliyyət dalğalanmalar fonunda məhdud idi. Bu, rial üçün bütün zamanların ən aşağı səviyyəsi idi; bir ay əvvəl Avropa gücləri geri qaytarma prosesini işə saldıqda rialın dəyəri dollara nisbətdə 1,06 milyon idi. Tehranın Böyük Bazarında Çindən və digər ölkələrdən elektrik mühərrikləri satan 35 yaşlı Ruzbeh bildirib: “Vəziyyət heç də stabil görünmür. Son bir neçə ildə dolların dəyəri artdıqca, idxal olunan mallar da baha olacaq və qıtlaşacaq”. O, Al Jazeera-ya bildirib ki, bəzi satıcılar qiymət sabitliyi yaranana qədər bir neçə gün satışları dayandırır, digərləri isə vəziyyətdən istifadə edərək qiymətləri artırır. “Qiymətlər qalxdıqda, insanların alıcılıq qabiliyyəti artmadığı üçün satışlar azalır.” Tehrandakı sərt xətt tərəfdarları bərpa olunan BMT sanksiyalarından məmnun görünürdülər. Ehtimal ki, bu, onların on il ərzində qəti şəkildə qarşı çıxdıqları və guya “xalis itki” hesab etdikləri nüvə razılaşmasının sonu deməkdir. İranın Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının ultra-mühafizəkar üzvü və uzun müddətdir uğursuz prezidentliyə namizəd olan Səid Cəlili keçən həftə nüvə razılaşmasını və Qərblə əlaqələri pisləyən bir nitqin videosunu onlayn yerləşdirib. O, necə olacağını açıqlamasa da, “Bu gün düşmənin həddən artıq tələblərini zərərsizləşdirməli və onun gələcək təhdidlərinin qarşısını almalıyıq” deyib. İran qəzetləri də insanların narahatlığını əks etdirirdi. İslahatçı "Şərq" qəzeti nüvə razılaşmasının “ölümünə” yas tuturdu. Ölkənin ən böyük iqtisadi qəzeti olan "Dünya-yi İqtisad" isə inflyasiyanın 28 ayın ən yüksək nöqtəsində, 40 faizdən çox olduğunu vurğulayırdı. Baş redaktoru Ali Rəhbər Ayətullah Əli Xameneyi tərəfindən təyin olunan "Keyhan" qəzeti isə vəziyyəti əhəmiyyətsiz göstərməyə çalışaraq, “danışıqlar olmadan iqtisadi artım müsbət, danışıqlarla isə mənfi idi” iddiasını irəli sürürdü. Xameneyi keçən həftə ABŞ ilə hər hansı danışıqları istisna etmişdi.

"Snapback" Mexanizminin Suistifadə Edilməsi İddiaları

“Geri qaytarma” prosesi, Birgə Hərtərəfli Fəaliyyət Planı (JCPOA) kimi tanınan nüvə razılaşmasının bir hissəsi idi. Bu mexanizm, İranın nüvə proqramının sülh xarakterli olmasını təmin etmək üçün müəyyən edilmiş ciddi məhdudiyyətlərdən geri çəkiləcəyi təqdirdə cəzalandırmaq üçün yaradılmışdı. Əvəzində isə sanksiyaların qaldırılması nəzərdə tutulurdu. İran, Çin və Rusiya iddia edirlər ki, Qərb oktyabrın 18-də müddəti bitəcək bu mexanizmi sui-istifadə edib. Onlar bildirirlər ki, 2018-ci ildə JCPOA-dan çıxaraq birtərəfli İran sanksiyaları tətbiq edən ABŞ prezidenti Donald Tramp idi, halbuki İran öhdəliklərinə sadiq qalırdı. Tehran bundan bir il sonra məhdudiyyətlərdən tədricən imtina etməyə başlasa da, heç vaxt nüvə bombası əldə etmək niyyətində olmadığını vurğulayır. İllər boyu davam edən qarşılıqlı tədbirlərdən sonra İranın uran zənginləşdirməsi 60 faizə qədər artmışdı – lakin İsrail və ABŞ-ın hücum üçün bəhanə kimi iddia etdikləri kimi, bomba yaratmağa cəhd etməmişdi. Yüksək zənginləşdirilmiş uranın taleyi və yeraltı nüvə obyektlərinə dəyən dəqiq zərər müharibədən sonra Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinə (MAEA) əksər ərazilərə giriş qadağan edildiyindən hələ də qeyri-müəyyən olaraq qalır.

Böhranı Yatırtma Cəhdləri və Beynəlxalq Münasibətlər

İranı on illərin ən zəif nöqtəsində görən və Ukrayna müharibəsi üçün Rusiyaya partlayıcı dronlar tədarük etməkdə ittiham edərək qəzəblənən ABŞ və onun üç Avropalı müttəfiqi – Fransa, Almaniya və Böyük Britaniya (E3 kimi tanınır) təzyiqləri artırıblar. Onlar İranın müvəqqəti anlaşma təkliflərini də rədd ediblər. Cümə günü Çin və Rusiya tərəfindən irəli sürülən, sanksiyaların geri qaytarılmasını təxirə salmaq üçün edilən dəfələrlə çağırışlar və BMT Təhlükəsizlik Şurasının son cəhdlə səsverməsi də rədd edildi. İsrail iyunda İrana hücum edərkən, Almaniya kansleri Fridrix Mers hətta İsrailin Qərb üçün “çirkli işi” gördüyünü söyləmişdi. Qərbin bir vaxtlar İranın səlahiyyətli nümayəndəsi olmadığını iddia etdiyi Araqçı bazar günü bildirib ki, Qərb diplomatiyanı “basdırıb” və zorakılığı seçib. O, X-də israrla qeyd edib ki, “Ləğv edilmiş sanksiyalar bərpa edilə bilməz” və İran nüvə razılaşmasının əsasını təşkil edən BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnaməsinin əvvəlcədən planlaşdırıldığı kimi oktyabrda müddətinin bitəcəyini hesab edir. Çin və Rusiya da eyni mövqedə görünürdülər; hər üç ölkə keçən ay bu addımın hüquqi əsasdan məhrum olduğunu vurğulamışdı. Moskva cümə günü Nyu-Yorkda keçirilən BMT Təhlükəsizlik Şurasının iclasında sərt bəyanat verdi və İran sanksiyalarını yenidən tətbiq etmək cəhdlərinin “hüquqi qüvvəsi olmadığını” bildirdi, hətta BMT Katibliyi ilə “münasibətlərimizi ciddi şəkildə yenidən nəzərdən keçirəcəyini” bildirdi. Cümə axşamı Rusiya və İran İranda bir neçə nüvə enerji reaktoru tikmək üçün 25 milyard dollarlıq anlaşma memorandumu imzaladılar. Çin, ABŞ sanksiyalarına baxmayaraq, illərdir İran neftinin ən böyük alıcısı olaraq qalır və təcrid olunmuş İrandan böyük endirimlərdən faydalanır. İki dünya gücünün, yaxud İranın digər məhdud müttəfiqlərinin İranla əhəmiyyətli dərəcədə əməkdaşlıq edərək ikinci dərəcəli BMT sanksiyalarına məruz qalma riskini gözə alıb-almayacağı hələ bəlli deyil.

"ABŞ Siyasəti İsrailə Həvalə Edilib"

Tehrandakı Strateji Araşdırmalar Mərkəzinin tədqiqatçısı Əli Əkbər Dareyni bildirib ki, Avropalılar və ABŞ “son dərəcə düşmənçilik nümayiş etdirdilər” və nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsini (NPT) “qurban verdilər”. O, Al Jazeera-ya deyib ki, “ABŞ, Donald Tramp vəzifəyə gəldikdən sonra İran siyasətini İsrailə həvalə edib.” Əkbər Dareyni əlavə edib ki, “ABŞ əvvəllər İranla müharibəyə cəlb edilməkdən imtina edirdi, lakin xristian evangelistlər və sionistlər, o cümlədən ABŞ-ın İsraildəki səfiri Trampı İsrailin İrana qarşı təcavüzkar müharibəsinə qoşulmağa razı salmaqda mühüm rol oynamışlar”. O bildirib ki, İran illərdir olduğu kimi sanksiyalardan yan keçməyə çalışacaq, lakin MAEA-nın İranın nüvə obyektlərinə nəzarətini dayandırmaq, NPT-dən çıxmaq və ya rəsmi olaraq geri çəkilmədən bütün NPT öhdəliklərinin icrasını dayandırmaq kimi başqa variantları da var. “Amerikanın əsas prioriteti Çinə fokuslanmaq və onu cilovlamaqdır. Bunu etməzdən əvvəl ABŞ Yaxın Şərqi İsrailin üstün olduğu yeni regional nizama gətirməlidir. Əsas maneə İrandır, ona görə də onlar bu məqsədə çatmaq üçün İranı zəiflətməyə və sabitliyini pozmağa çalışırlar.”

24 saat