ABŞ prezidenti Donald Tramp bazar günü səhər İranın nüvə obyektlərinə verdiyi hərbi zərbələrin bu ölkənin uran zənginləşdirmə imkanlarını “tamamilə məhv etdiyini” israrla bildirib.
Lakin ilkin məxfi ABŞ kəşfiyyat hesabatı bu iddianı təkzib etdikdən sonra, Tramp və onun administrasiyası sənədi sızdıranlara və bunu işıqlandıran mediaya sərt reaksiya verərək, hesabatın qiymətləndirməsini rədd ediblər.
Tramp ilə öz kəşfiyyat icmasının bəzi hissələri arasındakı fikir ayrılığı çərşənbə gününə qədər davam edib. ABŞ prezidenti Haaqada NATO sammitində iştirak edərkən sızdırılmış sənədlə bağlı bir neçə sualla üzləşib.
Bu, Trampın siyasi fəaliyyətinin son on ili ərzində Rusiya, Şimali Koreya, Venesuela və ya İranla bağlı ABŞ kəşfiyyatının nəticələri ilə ictimai şəkildə razılaşmadığı hallardan yalnız sonuncusu idi.
Budur, son mübahisənin nədən ibarət olduğu və Trampın kəşfiyyat qiymətləndirmələrini mübahisələndirmək üzrə uzun tarixi:
Trampın ABŞ kəşfiyyatı ilə son fikir ayrılığı nədən ibarətdir?
İyunun 21-də ABŞ İsraillə birlikdə İrana qarşı zərbələr endirdi. ABŞ qüvvələri Fordow, Natanz və İsfahan adlı üç İran nüvə obyektini müxtəlif raketlər və bunker dağıdıcı bombalarla vurdu.
Tramp ABŞ-ın İrana qarşı hücumlarının uğurunu dəfələrlə alqışlayıb. Hücumdan sonra Ağ Evdən televiziya vasitəsilə etdiyi çıxışda o deyib: “İranın əsas nüvə zənginləşdirmə obyektləri tamamilə və bütövlükdə məhv edilib”.
Lakin Pentaqonun kəşfiyyat qolu olan Müdafiə Kəşfiyyat Agentliyinin (DIA) məxfi ilkin hesabatı bunun əksini göstərirdi.
DIA hesabatında bildirilirdi ki, ABŞ-ın hücumları İranın nüvə proqramını altı aydan az müddətə geri salıb.
Hesabatda əlavə olunub ki, DIA-nın qiymətləndirməsinə görə, İran hücumdan əvvəl zənginləşdirilmiş uran ehtiyatını köçürüb ki, Tehran da bunu iddia edib. Nəticədə, İranın nəzəri olaraq silah dərəcəli urana qədər zənginləşdirə biləcəyi materialın az hissəsi məhv edilib.
Çərşənbə axşamı Ağ Ev kəşfiyyat hesabatının nəticələrini rədd etdi. Ağ Evin mətbuat katibi Karolin Leavitt bəyanatında dedi: “Bu iddia edilən qiymətləndirmə tamamilə yanlışdır və ‘tam məxfi’ kimi təsnif edilib”. O, sənədi sızdıran şəxsi “kəşfiyyat cəmiyyətindəki aşağı səviyyəli şəxs” kimi xarakterizə etdi.
Leavitt əlavə etdi: “Bu iddia edilən qiymətləndirmənin sızdırılması prezident Trampı nüfuzdan salmaq və İranın nüvə proqramını məhv etmək üçün qüsursuz missiyanı yerinə yetirən cəsur qırıcı pilotları nüfuzdan salmaq üçün açıq cəhddir. Hər kəs bilir ki, 30 min funt ağırlığında olan on dörd bombanın hədəflərə qüsursuz atılması nəticəsində obyektlərin tamamilə məhv olduğu aşkardır”.
Tramp da çərşənbə günü Niderlandda keçirilən NATO sammiti zamanı hesabatı rədd edərək, ABŞ-ın İranın nüvə imkanlarını məhv etdiyini iddia etməyə davam etdi və Tehranın zənginləşdirilmiş uranını köçürdüyü iddialarını inkar etdi. “İnanıram ki, onlar heç nə çıxarmağa fürsət tapmadılar, çünki biz sürətlə hərəkət etdik”, – Tramp deyib. O əlavə edib ki, “bu cür materialın çıxarılması iki həftə, bəlkə də daha çox vaxt aparardı… və çox təhlükəlidir”.
“Bundan əlavə, onlar bizim gəldiyimizi bilirdilər”, – Tramp əlavə edib. “Və əgər gəldiyimizi bilirlərsə, yeraltı nüvə obyektlərində olmayacaqlar”.
Çərşənbə günü Ağ Evin saytında “İranın Nüvə Obyektləri Məhv Edildi – Əks İddialar Yalan Xəbərdir” başlıqlı məqalə dərc edilib.
Trampdan əlavə, məqalədə İsrail Atom Enerjisi Komissiyasının da sözləri yer alıb. Komissiya bildirib ki, “ABŞ-ın Fordow-a endirdiyi dağıdıcı zərbə obyektin kritik infrastrukturunu məhv edib və zənginləşdirmə qurğusunu işləməz hala gətirib”. İranın üç əsas nüvə obyektindən Fordow İsrailin raketləri üçün çatılması ən çətin olanıdır, çünki o, dağın dərinliklərində gizlədilib – buna görə də İsrail ABŞ-ı bu obyekti bunker dağıdıcı bombalarla vurmağa müvəffəq edib.
Əlavə olaraq, Ağ Ev məqaləsi Trampın təyin etdiyi ABŞ milli kəşfiyyat direktoru (DNI) Tulsi Qabbardın sözlərini sitat gətirir: “Əməliyyat böyük uğurla başa çatdı. Raketlərimiz dəqiq və sərrast şəkildə çatdırıldı, İranın nüvə silahı yığmaq üçün lazım olan əsas imkanlarını məhv etdi”.
Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) direktoru Con Ratkliff də DIA hesabatından fərqli fikir bildirərək, ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə “ciddi ziyan vurduğunu” deyib.
Çərşənbə günü CIA saytında dərc olunan bəyanatda Ratkliff deyib: “CIA təsdiq edə bilər ki, etibarlı kəşfiyyat məlumatları İranın nüvə proqramına son hədəfə alınmış zərbələrlə ciddi ziyan dəydiyini göstərir. Buraya tarixən etibarlı və dəqiq bir mənbədən gələn yeni kəşfiyyat məlumatı daxildir ki, bir neçə əsas İran nüvə obyekti məhv edilib və onların bərpası illər çəkəcək”.
Lakin Trampın kəşfiyyat qiymətləndirmələrini mübahisələndirmək və kəşfiyyat icmasına etibarsızlıq göstərmək tarixi İrandan daha dərindir.
Tramp birinci müddəti dövründə ABŞ kəşfiyyatı ilə razılaşmayıbmı?
Bəli, dəfələrlə, o cümlədən:
2016-cı ildə, Rusiyanın seçkilərə müdaxiləsi ilə bağlı
ABŞ kəşfiyyat icması 2016-cı ilin iyulunda Putini ABŞ prezident seçkilərinə müdaxilə etməkdə, məqsədinin Trampın Demokrat rəqibi Hillari Klintonu məğlub etməsinə kömək etmək olduğunu iddia edib.
Həmin ilin noyabrında Tramp seçkilərdə qalib gəlib. Onun keçid komandası Rusiya hakerlərinin seçkilərə gizli şəkildə müdaxilə etdiyi qənaətinə gələn kəşfiyyat hesabatlarını rədd etdi.
Trampın keçid komandası bəyanatında bildirib: “Bunlar Saddam Hüseynin kütləvi qırğın silahlarına sahib olduğunu deyən eyni insanlardır”.
2016-cı ilin dekabrında verdiyi müsahibədə Tramp özü deyib: “Məncə, bu, sadəcə başqa bir bəhanədir. Mən buna inanmıram”.
O əlavə edib: “Heç kim həqiqətən bilmir. Hakerlik çox maraqlıdır. Bir dəfə hakerlik etsələr, onları əməliyyat zamanı tutmasanız, heç vaxt tuta bilməzsiniz. Onlar Rusiyanın, Çinin, yoxsa kiminsə olduğunu bilmirlər. Bu, haradansa bir yerdə, yataqda oturan biri ola bilər. Heç bir fikirləri yoxdur”.
2018-ci ildə, yenidən Rusiyanın seçkilərə müdaxiləsi ilə bağlı
2018-ci ilin iyulunda ABŞ 12 Rusiya hərbi kəşfiyyat zabitini “2016-cı il prezident seçkilərinə müdaxilə etmək üçün aktiv kiber əməliyyatlarda” iştirak etməkdə ittiham edib. Bu ittiham o zamankı Baş Prokuror Köməkçisi Rod Rozenşteynin sözlərinə görə, keçmiş FBI direktoru Robert Mueller tərəfindən aparılan 2016-cı il seçkilərindən əvvəl Tramp komandası ilə Rusiya arasında əlbir olma iddiaları ilə bağlı araşdırmanın bir hissəsi idi.
Həmin ay Tramp rusiyalı həmkarı Vladimir Putinlə Helsinki şəhərində birgə sammit keçirib. İki liderin təkbətək şəxsi müzakirəsindən sonra keçirilən birgə mətbuat konfransında Tramp Putinin Kremlin 2016-cı il seçkilərinə müdaxilə etməməsi ilə bağlı israrını dəstəkləyib.
Tramp deyib: “Mən kəşfiyyatçılarıma böyük etibar edirəm, lakin deyəcəyəm ki, prezident Putin bu gün inkarında son dərəcə güclü və qətiyyətli idi”.
“O, sadəcə bunun Rusiya olmadığını söylədi. Mən deyəcəyəm ki: Mən bunun niyə Rusiya olmalı olduğunu görmürəm”.
Tramp həmçinin Mueller araşdırmasının “ölkəmiz üçün bir fəlakət” olduğunu və “dünyanın ən böyük iki nüvə dövləti” olan Vaşinqton və Moskva arasında fikir ayrılığı yaratdığını deyib.
Keçmiş CIA direktoru Con Brennan Trampın mətbuat konfransındakı bəyanatlarını “xəyanətdən başqa bir şey deyil” adlandırıb. Tramp daha sonra Brennanın təhlükəsizlik icazələrini ləğv etdi. Bu icazələr seçilmiş keçmiş rəsmilərə məxfi məlumatlara və brifinqlərə çıxış imkanı verir.
2019-cu ildə, İran, Şimali Koreya və İŞİD (İŞİS) ilə bağlı
2019-cu ildə Tramp yenidən kəşfiyyat icmasını tənqid edərək, bir çox məsələdə onlarla razılaşmadı.
ABŞ kəşfiyyat icması 2019-cu il yanvarın 29-da Senat komitəsinə bildirib ki, Şimali Koreyadan nüvə təhlükəsi qalır və İran nüvə bombası hazırlamaq üçün addımlar atmır.
Kəşfiyyat agentlikləri İranın 2015-ci ildə ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi ölkələr qrupu ilə imzalanmış Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planını pozduğuna inanmadıqlarını bildiriblər. Bu, Trampın 2018-ci ildə razılaşmadan çıxmasına baxmayaraq belə idi.
“Kəşfiyyatçılar İranın təhlükələri barədə son dərəcə passiv və sadəlövhdürlər. Onlar yanılırlar!” – Tramp X (o zamankı Twitter) şəbəkəsində yazıb.
“İrandan ehtiyatlı olun. Bəlkə də Kəşfiyyat məktəbə qayıtmalıdır!” – Tramp başqa bir X postunda yazıb.
Digər tərəfdən, ABŞ kəşfiyyatı Şimali Koreyanın nüvə proqramından imtina etməsinin çətin olduğunu bildirib.
Yanvarın 30-da Tramp X postunda buna zidd fikir bildirərək deyib: “Şimali Koreya ilə ABŞ arasında münasibətlər heç vaxt indiki kimi yaxşı olmayıb. Sınaq yoxdur, cəsədlər qaytarılır, girovlar azad edilir. Nüvəsizləşdirmə üçün yaxşı şans var”.
Birinci müddəti dövründə Tramp birbaşa Şimali Koreya lideri Kim Çen Inla əlaqə qurub və 2019-cu ilin iyununda iki Koreya arasındakı möhkəmləndirilmiş Demilitarizasiya Zonasında onunla görüşüb – bu, ora səfər edən ilk ABŞ prezidenti idi.
Bu arada, ABŞ casus rəhbərləri İŞİD (İŞİS) silahlı qruplaşmasının Suriya və İraqdan regional və Qərb düşmənlərinə, o cümlədən ABŞ-a qarşı hücumlar etməyə davam edəcəyi barədə xəbərdarlıq edib.
Bu qiymətləndirmə Trampın fikirləri ilə ziddiyyət təşkil edirdi. 2018-ci ilin dekabrında o, İŞİD-in artıq təhlükə yaratmadığı əsasında 2000 ABŞ əsgərini Suriyadan çıxardı. O, videoda dedi: “Biz İŞİD-ə qarşı qalib gəldik”.
Tramp və ABŞ kəşfiyyatı son vaxtlar hansı məsələlər üzərində mübahisə ediblər?
İkinci müddəti dövründə də Tramp kəşfiyyat icmasının nəticələri ilə dəfələrlə razılaşmayıb, o cümlədən:
Aprel ayında, Venesuela ilə bağlı
Trampın indiki müddəti aqressiv immiqrasiya əməliyyatları ilə yadda qalıb. Mart ayında o, 1798-ci il Yadelli Düşmənlər Aktını işə salan bir bəyanat imzaladı. Trampın bəyanatında Venesuelanın “Tren de Aragua” qruplaşmasının ABŞ ərazisinə qarşı “işğal və ya yırtıcı hücum törətdiyi, buna cəhd etdiyi və təhdid etdiyi” iddia edildi.
Bəyanatda deyilir ki, 14 yaş və ya daha yuxarı olan, “bu qruplaşmanın üzvü olan” və vətəndaşlığı qəbul edilmiş və ya ABŞ-ın qanuni daimi vətəndaşı olmayan bütün Venesuela vətəndaşları “yadelli düşmənlər” kimi məhdudlaşdırılmağa və ölkədən çıxarılmağa məcburdurlar.
Tramp öz bəyanatında “Tren de Aragua” qruplaşmasının “Venesuela prezidenti Nikolas Maduronun rejimi, o cümlədən onun hərb və hüquq-mühafizə aparatı ilə sıx əlaqədə olduğunu və hətta ora sızdığını” bildirib.
Lakin, aprel ayında, DNI-nin bir qolu olan Milli Kəşfiyyat Şurasının (NIC) məxfi qiymətləndirməsi “Tren de Aragua” ilə Venesuela hökuməti arasında heç bir koordinasiyanın olmadığını müəyyən etdi. Qiymətləndirmədə müəyyən edildi ki, qruplaşma Venesuela hökumətinin rəsmiləri, o cümlədən Maduro tərəfindən dəstəklənməyib.
ABŞ kəşfiyyat icmasını təşkil edən 18 təşkilat arasında bu qiymətləndirmə ilə razılaşmayan yeganə qurum Federal Təhqiqatlar Bürosu (FBI) olub.
İyun ayında, İranın nüvə silahları ilə bağlı
Martın 25-də Trampın DNI-si Qabbard ABŞ Konqresinin üzvlərinə birmənalı şəkildə bildirdi ki, İran nüvə silahları qurmağa doğru irəliləmir.
Qabbard deyib: “Kəşfiyyat icması hesab etməyə davam edir ki, İran nüvə silahı hazırlamır və Ali Rəhbər Əli Xamenei 2003-cü ildə dayandırdığı nüvə silah proqramına icazə verməyib”.
Lakin iyunun 17-də Kanada Baş Naziri ilə G7 sammitindən erkən çıxdıqdan sonra Tramp jurnalistlərə bildirdi ki, o, İranın nüvə silahları hazırlamağa “çox yaxın” olduğuna inanır.
Trampın öz kəşfiyyat icmasına etibarsızlığı, onun 2016-cı il seçkilərində qalib gəlməsinə kömək etmək üçün Rusiyanın müdaxilə etdiyi iddiaları ilə bağlı “cadugər ovu” kimi xarakterizə etdiyi hadisədən qaynaqlandığı qəbul edilir.
2018-ci ildə Helsinkidə keçirilən mətbuat konfransında Tramp dedi: “Bu, təmiz bir kampaniya idi. Mən Hillari Klintonu asanlıqla məğlub etdim”.