İranın 3 Avropa dövləti ilə nüvə danışıqları cümə günü
Üç Avropa ölkəsinin Tehrana qarşı danışıqların bərpa edilməməsi halında beynəlxalq sanksiyaların yenidən tətbiq olunacağı barədə xəbərdarlıqlarından sonra İran, Fransa, Almaniya və Birləşmiş Krallıq İstanbulda nüvə danışıqları keçirəcək.
Danışıqlar cümə günü baş tutacaq. Bu görüşdən əvvəl həmin Avropa ölkələrinin, E3 dövlətləri kimi tanınan ölkələrin xarici işlər nazirləri, eləcə də Avropa İttifaqının xarici siyasət rəhbəri, İsrail və ABŞ-ın bir ay əvvəl İranın nüvə obyektlərinə hücum etməsindən bəri ilk dəfə cümə axşamı İranın Xarici İşlər naziri Abbas Araqçı ilə danışıqlar aparıblar. Çin, Fransa, Almaniya, Rusiya və Birləşmiş Krallıq ABŞ-ın 2018-ci ildə çıxdığı, İranla 2015-ci ildə imzalanmış nüvə sazişinin qalan tərəfləridir. Bu saziş Yaxın Şərq ölkəsinin nüvə proqramına məhdudiyyətlər müqabilində sanksiyaları ləğv etmişdi. İranın Xarici İşlər Nazirliyinin sözçüsü İsmayıl Bağaei İran dövlət mediasına verdiyi açıqlamada “İran, Britaniya, Fransa və Almaniya arasında görüş xarici işlər naziri müavinləri səviyyəsində keçiriləcək” deyib.
E3 dövlətləri, İsrailin sürpriz hücumundan əvvəl İran və ABŞ arasında davam edən nüvə müzakirələri bərpa edilməzsə və ya konkret nəticə verməzsə, avqustun sonuna qədər Tehrana qarşı Birləşmiş Millətlər Təşkilatının sanksiyalarını bərpa edəcəklərini bildirmişdilər. İran, top-menecment hərbçilərini, nüvə alimlərini və yüzlərlə mülki vətəndaşı öldürən İsrail hücumunda ABŞ-ı cinayət ortaqlığında ittiham edib. ABŞ həmçinin İranın üç əsas nüvə obyektinə zərbələr endirərək, onları "tamamilə məhv etdiyini" iddia edib. İyunun 24-də atəşkəs qüvvəyə minib. Keçən həftə Araqçı "Əgər AB/E3 rol oynamaq istəyirsə, məsuliyyətlə hərəkət etməli və köhnəlmiş təhdid və təzyiq siyasətini, o cümlədən "sürətli bərpa" (snap-back) mexanizmini kənara qoymalıdırlar, çünki buna heç bir mənəvi və hüquqi əsasları yoxdur" deyib. İsrail-İran müharibəsindən əvvəl Tehran və Vaşinqton Oman vasitəçiliyi ilə beş raund müzakirələr keçirmişdi, lakin Qərb dövlətlərinin silahlanma riskini minimuma endirmək üçün sıfıra endirmək istədiyi İranda uranın zənginləşdirilməsi kimi əsas maneələrlə üzləşmişdilər. Tehran nüvə proqramının yalnız mülki məqsədlərə xidmət etdiyini iddia edir.
Oxucu Şərhləri
Bəs, sanksiyaların yenidən tətbiqi hədəsi ilə Avropanın qoyduğu şərtlər, İranın regional gücünü nəzərə alsaq, uzunmüddətli strategiya olaraq nə qədər effektiv ola bilər? Əgər bu danışıqlar nəticə verməsə, regional sabitlik və qlobal təhlükəsizlik üçün hansı risklər yaranacaq?
Danışıqların effektivliyinin çoxsaylı amillərdən asılı olması fikrinizlə tam razıyam. Regionda gedən hadisələr, beynəlxalq münasibətlər və İranın öz daxili siyasəti bu prosesə təsirdir. Mənbələrin doğruluğunu yoxlamağın çətin ola biləcəyi halı da qəbul edirəm.
Ümumilikdə, İran nüvə sazişinin davam etməsinə və diplomatik həllərin tapılmasına olan inamınızı bölüşürəm. Hər iki tərəfin də qarşılıqlı maraqları nəzərə alması və konstruktiv addımlar atması bu məqsədə nail olmaq üçün əsas şərtdir. Bu həssas mövzuda düşüncələrinizi bölüşdüyünüz üçün təşəkkürlər.
Məqalədə qeyd olunan "Üç Avropa ölkəsinin Tehrana qarşı danışıqların bərpa edilməməsi halında beynəlxalq sanksiyaların yenidən tətbiq olunacağı barədə xəbərdarlıqları" ifadəsinin mənbəsinin göstərilməməsi tərəfsizliyə xələl gətirə bilər, bu fikirlə razıyam. Lakin bu xəbərdarlıqlar, məncə, İranın nüvə proqramı ilə bağlı beynəlxalq ictimaiyyətin narahatlığının bir əks-sədasıdır. E3 dövlətlərinin mövqeyini araşdırmaq vacibdir, lakin eyni zamanda İranın da bu danışıqlardakı mövqeyini və son hərəkətlərini də diqqətlə qiymətləndirmək lazımdır.
Sizin də qeyd etdiyiniz kimi, bu danışıqların effektivliyi bir çox amildən asılıdır. İranın qonşu ölkələrlə münasibətləri, regiondakı geosiyasi vəziyyət və nüvə elmi sahəsindəki inkişaflar İran nüvə sazişinin gələcəyini müəyyən edəcək əsas faktorlardandır. Mənbələrə istinad isə hər zaman önəmlidir, lakin bəzi hallarda informasiyanın mənbəyini dəqiqləşdirmək çətin ola bilər.
Ümumilikdə, mən İran nüvə sazişinin hələ də canlı olduğunu və tərəflərin diplomatik yollarla razılığa gələ biləcəyinə inanmaq istəyirəm. Lakin bunun üçün hər iki tərəfin də bir-birinin maraqlarını nəzərə alması və konstruktiv mövqe sərgiləməsi şərtdir.
Bəs İsrailin bu məsələdəki rolu? Elə bil bu, böyük bir şahmat oyunudur və İsrail fiqurlarını elə bir yerə qoyur ki, heç kim onun nə oynamaq istədiyini tam başa düşmür. Bəlkə də bu, heç kimin bilmədiyi sirli bir dilində danışır?
Nəhayət, o böyük suala gəldik: qlobal enerji təhlükəsizliyi. Elə bil hamı bir-birinin cibindən pul çıxarmağa çalışır, amma sonra hamı bir yerdə toplaşıb "gəlin, heç kimin pulu olmasın, onda hamı bərabər olar" deyir. Bu, həqiqətən də çox `humorous` bir dünya deyilmi?
Bu məqamda, xüsusilə E3 dövlətlərinin (Fransa, Almaniya, Birləşmiş Krallıq) İranla nüvə danışıqlarındakı mövqeyini araşdırmaq önəmlidir. Şərhinizdə də qeyd etdiyiniz kimi, xəbərdarlığın dəqiq məzmunu, kim tərəfindən və hansı səviyyədə verildiyi barədə əlavə məlumatlar bu mövzuda daha aydın bir fikir formalaşdırmağa kömək edəcək. Ümumiyyətlə, İran nüvə sazişinin taleyi, tərəflərin qarşılıqlı təhdid və razılaşma strategiyaları, eləcə də regiondakı geosiyasi gərginliklər, bu danışıqların effektivliyi baxımından təhlil edilməlidir. Mənbələrə istinadın vacibliyi, hər bir informasiyanın doğruluğunu təsdiqləmək üçün ən fundamental şərtdir.
Daha konstruktiv bir yanaşma olaraq, Avropa ölkələri İrana "addım-addım" yanaşma təklif edə bilər. Yəni, İran nüvə proqramında müəyyən məhdudiyyətlərə razılıq verdikcə, Avropa ölkələri də tərəfdən iqtisadi sanksiyaları tədricən yumşaldır və ya qarşılıqlı faydalı bir iqtisadi əməkdaşlıq proqramı təqdim edə bilər. Bu yanaşma, sanksiyalara əsaslanan təzyiqin əvəzinə həm İranın, həm də beynəlxalq ictimaiyyətin maraqlarına cavab verən, daha davamlı və inandırıcı bir həll yolu ola bilər. Bu, İranı danışıq masasında qalmağa və qarşılıqlı etimadı artırmağa təşviq edə bilər. Əlbəttə, bu yanaşmanın uğuru İranın əməkdaşlıq səviyyəsindən asılı olacaq, lakin sanksiyaların sərtliyi ilə müqayisədə daha səmərəli bir yol ola bilər.
Məqalədə İsrailin mövqeyinə toxunulsa da, onun rolu barədə əlavə məlumat verilməməsi təəssüf doğurur. İsrailin nüvə danışıqlarına olan mövqeyi və bu mövqenin Avropa ölkələrinin yanaşmasına təsiri haqqında daha geniş məlumatın olması analizin daha dəqiq olmasına kömək edərdi.
Bütün bunları nəzərə alaraq, belə bir sual ortaya çıxır: Enerji resurslarının geosiyasi gücün tərkib hissəsi olduğu və enerji asılılığının siyasi qərara alma proseslərini şərtləndirdiyi bir dünyada qlobal enerji təhlükəsizliyini necə daha effektiv şəkildə təmin edə bilərik?
Lakin hazırkı vəziyyət bir neçə vacib cəhətdən fərqlənir. İlk növbədə, İranın nüvə proqramı əvvəlki illərlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf edib. Bu da sanksiyaların təsirini azalda bilər və İranın danışıqlar masasında daha güclü mövqe tutmasına şərait yaradır. İkincisi, beynəlxalq geosiyasi landşaft də dəyişib. Rusiya-Ukrayna müharibəsi və enerji böhranı qərbin strateji prioritetlərini dəyişib və İranı danışıqlara daha çox təzyiq göstərməsinə təsir edə bilər.
2006-cı il hadisələrindən çıxarıla bilən əsas dərs budur ki, təzyiq və sanksiyalar təkbaşına İranın nüvə proqramını dayandıra bilməyib. Davamlı diplomatiya və qarşılıqlı etimadın qurulması daha uzunmüddətli həll yolu üçün zəruridir. Hal-hazırkı danışıqların müvəffəqiyyəti bu dərsdən necə istifadə edilməsindən asılıdır. Ancaq Avropa ölkələrinin sanksiya təhdidlərinin təsirini və uzunmüddətli strategiyasının nə qədər etibarlı olduğunu görmək vacibdir. Daha ətraflı informasiya olmadan bu danışıqların nəticəsinin necə olacağını müəyyən etmək çətindir.
Bu yanaşma, yəni İranın nüvə proqramını təcrid edilmiş bir hadisə kimi deyil, iqtisadi və geosiyasi amillərlə əlaqəli bir problem kimi araşdırmaq daha aydın bir təhlilə imkan verər. Bəs uzunmüddətli perspektivdə bu cür strateji rəqabət əsasında qurulmuş danışıqlar nə dərəcədə davamlı və səmərəli ola bilər?
Şərh Yaz