ABŞ prezidenti Donald Trampın İrana qarşı hava zərbələrindən cəmi 72 saat sonra, ölkənin Fordo və Natanzdakı uran zənginləşdirmə obyektlərinə dəymiş
zərərin miqyası ətrafında mübahisə başladı.
"The New York Times" və CNN ilkin Müdafiə Kəşfiyyat İdarəsi (DIA) qiymətləndirməsini sızdıraraq, zərərin "orta dərəcədən ağır dərəcəyə qədər" ola biləcəyini qeyd etdi və bunun erkən qiymətləndirmə olduğu üçün tapıntılara "aşağı etimad" duyduğunu bildirdi. Tramp isə bu obyektlərin "tamamilə məhv edildiyini" iddia etmişdi. Fikir ayrılığı böyük əhəmiyyət daşıyırdı, çünki bu, ABŞ və İsrailin İranın nüvə silahı istehsalına imkan verəcək səviyyədə uran zənginləşdirmə qabiliyyətini ən azı illərlə aradan qaldırıb-qaldırmaması məsələsinin əsasını təşkil edir. İsrail uzun müddətdir ki, sübut olmadan İranın nüvə bombası qurmağı planlaşdırdığını iddia edir. İran isə ardıcıl olaraq öz nüvə proqramının sırf sivil xarakter daşıdığını israr edir. ABŞ isə bu məsələdə bölünmüş vəziyyətdədir: kəşfiyyat ictimaiyyəti hələ mart ayında Tehranın nüvə bombası qurmadığı qənaətinə gəlsə də, Tramp iyunun əvvəlində İranın belə bir silah yaratmağa yaxın olduğunu iddia etmişdi. Lakin ABŞ-ın İrana endirdiyi zərbələrin nüvə obyektlərinə vurduğu zərərlə bağlı ziddiyyətli iddialar və qiymətləndirmələr, eləcə də ölkənin atom silahı istəyib-istəməməsi ilə bağlı mübahisələr fonunda bir şey aydındır: Tehran nüvə proqramından əl çəkmək niyyətində olmadığını bəyan edir. Bəs
İranın nüvə proqramının gələcəyi nədir? Nə qədər zərər görüb? ABŞ və İsrail İranın nüvə proqramını canlandırmağa icazə verəcəkmi? Və Trampın çıxmasına qədər yaxşı işləyən 2015-ci il diplomatik razılaşması yenidən canlandırıla bilərmi?
İran Nə İstəyir?
ABŞ bombardmanından sonra ilk ictimai açıqlamalarında İranın Ali Rəhbəri Ayətullah Əli Xameneyi hücumun İranın nüvə obyektlərinə "əhəmiyyətli bir təsir göstərmədiyini" söylədi. Tehrandan xəbər verən Əl-Cəzirə müxbiri Rəsul Sərdar Xameneyinin "nüvə obyektlərinin əksəriyyətinin hələ də yerində olduğunu və İranın nüvə proqramını davam etdirəcəyini" dediyini bildirdi. İran Atom Enerjisi Təşkilatının rəhbəri Məhəmməd Eslami çərşənbə axşamı "bərpa üçün hazırlıqların artıq gözlənildiyini və planımızın istehsalda və ya xidmətlərdə hər hansı bir fasilənin qarşısını almaq olduğunu" söylədi. Əmin olmaq lazımdır ki, Natanz və Fordo – İranın yeganə məlum zənginləşdirmə obyektləri – məhv edilməsələr belə, peyk görüntülərinə görə əhəmiyyətli zərər görmüşlər. İsrail də iyunun 13-də başlayan zərbələr dalğasında İranın bir neçə yüksək rütbəli nüvə alimini qətlə yetirib.
Lakin DIA ilkin qiymətləndirməsində, Tramp administrasiyasının rədd etməyə çalışdığına görə, hücumların İranın nüvə proqramını yalnız bir neçə ay geriyə atdığını bildirdi. O, həmçinin İranın bu obyektlərdə zənginləşdirilmiş uranı zərbələrdən əvvəl başqa yerlərə köçürdüyünü qeyd etdi. İran rəsmiləri də eyni iddiada olublar. BMT-nin nüvə nəzarətçisi, Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyi (MAQATE) İranı 400 kq-a qədər uranı 60 faizə qədər zənginləşdirməkdə ittiham etmişdi – bu, silah istehsalı üçün lazım olan 90 faiz zənginləşdirmədən çox da uzaq deyil. Çərşənbə günü Trampdan zənginləşdirilmiş uranın nüvə obyektlərindən zərbələrdən əvvəl qaçaq yolla çıxarılıb-çıxarılmaması barədə soruşulduqda, o, "Hər şeyin nüvəylə bağlı orada olduğunu düşünürük, onlar onu çıxarmayıblar" dedi. Daha sonra yenidən soruşulduqda, "Onları o qədər sərt və sürətli vurduq ki, hərəkət etməyə imkan tapmadılar" dedi.
İranın Nüvə Obyektlərinə Dəymiş Zərərin Miqyası Nə Qədərdir?
Yerində yoxlamalar olmadan heç kim əmin ola bilməz. Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (MKİ) direktoru Con Ratkliff çərşənbə günü verdiyi bəyanatda "bir neçə əsas İran nüvə obyektinin məhv edildiyini və illər ərzində yenidən qurulmalı olacağını" bildirdi. Bu, DIA-nın ilkin qiymətləndirməsindən çox fərqli bir vaxt qrafikidir. Lakin xatırlamaq vacibdir ki, DIA və MKİ 2003-cü ildə İraq lideri Səddam Hüseynin kütləvi qırğın silahlarına sahib olub-olmaması barədə də fikir ayrılığına düşmüşdülər. DIA BMT-nin yoxlamaların Hüseynin belə silahlara sahib olmadığını sübut etdiyi fikrini dəstəkləyirdi. MKİ isə, o zamankı prezident Corc Buşun işğal lehinə mövqeyini dəstəkləyən kəşfiyyat məlumatları təqdim etmişdi – bu məlumatlar sonradan təkzib edildi. Həmin vəziyyətdə MKİ DIA-dan daha çox siyasi olaraq manipulyasiya edilə bilən olduğunu sübut etdi.
İranın nüvə obyektlərinin məhv edilib-edilməməsi ilə bağlı indiki müzakirələr fonunda, Trampın Milli Kəşfiyyat Direktorluğunu (DNI) rəhbərliyində olan Tulsi Qabbard da prezidentin mövqeyinin lehinə danışdı. "İranın nüvə obyektləri məhv edilib. Əgər İranlılar yenidən qurmağı seçsələr, hər üç obyekti (Natanz, Fordo, İsfahan) tamamilə yenidən qurmalı olacaqlar ki, bu da illər çəkə bilər", - o, Twitter/X-də paylaşdı. Lakin Qabbard Trampa uyğun olaraq ictimai bəyanatlarını açıq şəkildə dəyişdirdiyini nümayiş etdirmişdi. Mart ayında o, Nümayəndələr Palatasının Kəşfiyyat üzrə Daimi Seçmə Komitəsi qarşısında ifadə verərək "İranın nüvə silahı qurmadığını və Ali Rəhbər Xameneyinin 2003-cü ildə dayandırdığı nüvə silahı proqramına icazə vermədiyini" söyləmişdi. İyunun 20-də Trampdan bu qiymətləndirməyə reaksiyası soruşulduqda, o, "O, səhv edir" dedi. Qabbard həmin gün daha sonra öz ifadəsinin "vicdansız media" tərəfindən səhv sitat gətirildiyini və "Amerikanın İranın nüvə silahını həftələr, aylarla istehsal edə biləcək nöqtədə olduğuna dair kəşfiyyat məlumatlarına sahib olduğunu, əgər son quraşdırmaya qərar versələr" deyərək paylaşdı. Qabbardın bu açıqlaması onun İranın aktiv olaraq silah qurmağa çalışmadığı əvvəlki fikrinə zidd deyildi. Fransız radio şəbəkəsi ilə müsahibəsində MAQATE rəhbəri Rafael Qrossidən İranın nüvə proqramının məhv edilib-edilmədiyi soruşulduqda, o, "Düşünürəm ki, 'məhv edilib' çoxdur. Lakin böyük zərər görmüşdür" deyə cavab verdi. Çərşənbə günü İsrail Atom Enerjisi Komissiyası MKİ ilə razılaşaraq İranın nüvə obyektlərinin "tamamilə işləməz hala gətirildiyini" və "İranın nüvə silahı inkişaf etdirmə səylərini illərlə geriyə atdığını" bildirdi. Eləcə də çərşənbə günü ABŞ Dövlət Katibi Marko Rubio İsfahandakı İranın yerüstü obyektlərinin dağıdılmasının İranın bomba düzəldə bilməməsinin yetərli sübutu olduğunu söylədi. "Nüvə silahı olmadan edə bilməyəcəyiniz çevrilmə obyekti, onun xəritədə harada olduğunu, əvvəllər harada olduğunu belə tapa bilmirik" dedi jurnalistlərə.
2015-ci İl Diplomatik Razılaşması Canlandırıla Bilərmi?
Fransa, Almaniya, Böyük Britaniya, ABŞ, Çin, Rusiya və Avropa İttifaqı tərəfindən 2015-ci ildə İranla müzakirə olunan Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planı (JCPOA) İranın nüvə proqramını idarə edən yeganə razılaşma idi. JCPOA İranın öz uranını zənginləşdirməsinə icazə verirdi, lakin onu elektrik enerjisi istehsal etmək üçün nüvə reaktoru üçün tələb olunan 3.7 faiz zənginləşdirmə səviyyəsi ilə məhdudlaşdırırdı. İsrailin istəyi ilə Tramp 2018-ci ildə razılaşmadan imtina etdi və İran bir il sonra ondan uzaqlaşdı – lakin ondan əvvəl işləyirdi. Tramp sələfi Barak Obama tərəfindən müzakirə olunan JCPOA-ya heç vaxt qayıtmayacağını desə də, özünün yaratdığı və ona çox bənzəyən bir razılaşmaya qayıda bilər. Əsas sual budur ki, İsrail bu dəfə onu dəstəkləyəcəkmi və İrana sülh xarakterli nüvə proqramına sahib olmağa icazə veriləcəkmi, hansı ki, bu, onun qanuni haqqıdır. Çərşənbə günü Tramp bu istiqamətdə hərəkət etdiyini göstərmədi. "Bir razılaşma imzalaya bilərik. Bilmirəm. Düşünmürəm ki, bu o qədər də lazımdır" dedi Haaqada jurnalistlərə. Hər hansı bir JCPOA-ya bənzər razılaşma İranın MAQATE inspektorlarına yenidən ölkənin nüvə təhlükəsizliyi öhdəliklərinə əməl etdiyini yoxlamağa icazə verməsini də tələb edəcəkdi. "MAQATE inspektorları münaqişə boyunca İranda qalıblar və mümkün qədər tez işə başlamağa, ölkənin nüvə obyektlərinə qayıtmağa və nüvə materialı inventarlarını yoxlamağa hazırdırlar", - MAQATE çərşənbə axşamı bildirib. Lakin İranın güclü
Nüvə silahı Proqramı üzrə Məclisi cümə axşamı MAQATE ilə əməkdaşlığı dayandırmaq barədə parlament qanun layihəsini təsdiqləyərək, Tehranın hazırda öz nüvə obyektlərinə BMT nəzarətinə razı olmadığını göstərdi.
İran Uranı Yenidən Zənginləşdirməyə Başlasa Nə Baş Verər?
"Əgər İran sivil nüvə proqramı istəyirsə, dünyanın bir çox başqa ölkəsi kimi, o da buna sahib ola bilər, və bunun yolu odur ki, onlar zənginləşdirilmiş materialı idxal etsinlər", - Rubio aprel ayında "Honestly" podkastında jurnalist Bari Veysə demişdi. "Lakin əgər onlar özləri zənginləşdirməkdə israr edirlərsə, o zaman onlar silah proqramına sahib olmayan, lakin zənginləşdirən yeganə ölkə olacaqlar. Və mən düşünürəm ki, bu problematikdir" dedi. Birləşmiş Krallığın St. Endryus Universitetindən İran tarixçisi Əli Ənsari Əl-Cəzirəyə verdiyi açıqlamada "ölkə daxilində fəallardan uran zənginləşdirməni dayandırmaq üçün artıq çağırışlar olduğunu" bildirdi. Lakin ABŞ zərbələrindən sonra İran rəsmilərinin – cümə axşamı Xameneyidən də daxil olmaqla – meydan oxuyan bəyanatları Tehranın zənginləşdirmədən əl çəkməyə hazır olmadığını göstərir.
Tramp son günlərdə İranın nüvə proqramından tamamilə əl çəkməsini istədiyini irəli sürmüşdü. Çərşənbə axşamı Tramp TruthSocial-da "İRAN NÜVƏ OBYEKTLƏRİNİ HEÇ VAXT YENİDƏN QURMAYACAQ!" paylaşımını etdi. O, çərşənbə günü də bu fikrini təkrarladı. "İranın böyük üstünlüyü var. Onların böyük nefti var və onlar nələrsə edə bilərlər. Mən onların artıq nüvə biznesinə qayıtdığını görmürəm, düşünürəm ki, onlar artıq beziblər" dedi Haaqadakı NATO sammitinin sonunda jurnalistlərə. Və sonra ABŞ-ın İranın obyektlərini, hətta bomba qurmasa belə, yenidən vuracağını irəli sürdü. "Əgər [İran] bunu edərsə, biz həmişə oradayıq, bu barədə nəsə etməli olacağıq". Əgər o etməsə, "başqa biri" İranın nüvə obyektlərini vuracaqdı, deyə o, irəli sürdü. Bu "biri" İsrail olacaqdı – bu ölkə uzun müddətdir İranın nüvə proqramı ilə bağlı istənilən diplomatik səyləri pozmağa çalışır. NATO sammitində Trampdan İsrail və İranın tezliklə yenidən müharibəyə başlaya biləcəyi barədə soruşuldu. "Düşünürəm ki, bir gün ola bilər. Bəlkə də tezliklə başlaya bilər" dedi.
24 saat
