Hormuz boğazı: Gərginliyin Mərkəzi
ABŞ-ın İranın nüvə obyektlərinə endirdiyi hava zərbələri Tehranın regionda neft ticarətini, xüsusilə də strateji əhəmiyyətli Hormuz boğazı vasitəsilə daşımaları pozmaq potensialını yenidən gündəmə gətirib. Uzun illərdir İran dünyanın neft tədarükünün beşdə birinin gündəlik olaraq keçdiyi bu dar su yolunu bağlayacağı ilə hədələyir. Lakin praktikada Tehranın əlində düşmənlərinə zərər verərkən, Çin kimi müttəfiqlərinə – ən böyük neft alıcısına – təsiri məhdudlaşdıra biləcək daha az sərt variantlar mövcuddur.
Neft Ticarəti: İranın Cavab Seçimləri
Hormuz boğazının bir neçə saatdan və ya gündən artıq tamamilə bağlanması bir çox müşahidəçinin qeyri-ehtimal hesab etdiyi kabus ssenarisidir. Bu, tədarükü boğar və xam neft qiymətlərini kəskin şəkildə artırar – “JPMorgan & Co.” analitikləri demək olar ki, 70% artım proqnozlaşdırır ki, bu da qlobal inflyasiyanı sürətləndirər və iqtisadi artıma ciddi təsir göstərər. Cümə gününə qədər regiondan, xüsusilə də Hormuz boğazı vasitəsilə neft daşımaları münaqişədən nisbətən toxunulmaz qalmışdı. İranın özündən gələn tədarüklər artmış, Hormuz boğazı vasitəsilə neft tankeri fəaliyyəti isə sabitliyini qoruyurdu. Buna baxmayaraq, Yunanıstanın gəmiçilik nazirliyi bazar günü ölkənin gəmi sahiblərinə boğazdan istifadəni yenidən nəzərdən keçirməyi tövsiyə etdi.
Dəniz Yollarında Hədəflər
Əgər İran ABŞ zərbələrinə cavab olaraq nefti hədəf almağa qərar verərsə, Hormuz boğazı sahil xətti Tehrana geniş variantlar təklif edir: regiondakı gəmilərin daha az təsirli şəkildə narahat edilməsindən tutmuş, tankerlərə dron, mina və ya bombalarla hücum etməklə boğazı kommersiya ticarəti üçün keçilməz hala gətirmək kimi daha ekstremal variantlara qədər. Kolumbiya Universitetinin Qlobal Enerji Siyasəti Mərkəzinin qeyri-rezident əməkdaşı Daniel Sternoff, ABŞ hücumundan əvvəl mərkəzin podkastında deyib: “Əgər İran Hormuz boğazında hərəkətə başlamağa qərar versə, bu, müxtəlif formalar ala bilər. Biz saysız-hesabsız ssenarilər və bütün növ nəticələrə malik naməlumlar çəkə bilərik.” İran həmçinin neft axınlarını əngəlləyən hərəkətlərdən son nəticədə qaça bilər – yaxın tarix tədarük təhdidlərinin heç bir nəticə vermədiyi nümunələrlə doludur.
Nə olursa olsun, Tehran öz enerji infrastrukturuna qarşı cavab zərbələrinin ehtimalını və axınlar pozulsa, Çini narahat edə biləcəyi ehtimalını nəzərə almalıdır. Həmçinin öz tədarüklərinə qarşı cavab zərbələrinin potensialını da düşünməli olacaq ki, bu da Çin üçün digər mühüm neft mənbəyidir. Rəqabət mövcud olduğu bir zamanda, İsrail və indi də ABŞ ilə münaqişənin onun neft tankerlərinə və daha geniş regional neft infrastrukturuna zərbə endirmə qabiliyyətini o dərəcədə zəiflətdiyi də bir ehtimaldır ki, dağıdıcı cavab çətinləşsin. Eyni zamanda, Qərb dövlətləri, su yolunun təhlükə altına düşdüyü təqdirdə, onu güclə qorumağı hədəfləyəcəklər.
Təzyiqi Artırmaq
Tehran üçün asan addım Hormuz boğazı vasitəsilə kommersiya daşımalarına qarşı təzyiqi artırmaq olardı. Keçmişdə İran gəmiləri öz ərazi sularına çağırıb, hətta gəmiləri saxlayıb ki, bu da heyətləri dəhşətə gətirir.
Bəhreyndə fəaliyyət göstərən dəniz koalisiyası olan Birləşmiş Dəniz Qüvvələrinə görə, kiçik İran gəmilərinin kommersiya daşımalarına yaxınlaşması onsuz da bir müddətdir davam edir və cari gərginlik bu praktikanı daha təhlükəli edir.
İranın nə qədər aqressiv olacağından asılı olaraq, bu, gəmiləri Qərb donanmalarının mühafizəsi altında karvanlarla səyahət etməyə məcbur edə bilər. Bu, dəniz sənayesi üçün çox səmərəsiz olardı, lakin tanker donanmasının kifayət qədər gəmiyə sahib olduğu təqdirdə, neft tədarükünə təsir etməməlidir.
Radioelektron Müdaxilə
Münaqişədən indiyə qədər gəmiçiliyə əsas təsirlərdən biri GPS siqnallarının geniş yayılmış sıxışdırılmasıdır, 13 iyundan bəri hər gün demək olar ki, 1000 gəmi bu təsirdən əziyyət çəkir.
Bu pozuntu müəyyən şəraitdə təhlükəsiz naviqasiyanı çətinləşdirir və çərşənbə axşamı baş verən neft tankeri qəzasında ehtimal ki, bir amil olmuşdur. İki tankerdən birinin sahibi hadisənin münaqişə ilə əlaqəsinin olmadığını bildirsə də, İsrailin hücumlarından yalnız bir neçə gün sonra baş verməsi qeyri-adi idi.
Gəmilərə Mina Hücumları
Dəniz minaları boğaz vasitəsilə hərəkəti çətinləşdirərək əhəmiyyətli tədarük təsiri yaratma potensialına malikdir, baxmayaraq ki, bunun İranın öz gəmiləri üçün yaratdığı risk belə bir addımı daha az ehtimal edə bilər.
“Bloomberg” hər gün Hormuz boğazından keçən 10,000 tonun üzərindəki hər bir gəmini izləyir. Cümə gününə qədər gündə təxminən 110-120 gəmi keçir və görünən heç bir ciddi pozuntu əlaməti yoxdur.
2019-cu ildə Amerika rəsmiləri İranın körfəz girişinin yaxınlığında bir tankerin təxliyəsinə səbəb olan mina partlayışında iştirakını göstərən şəkillər yayımladılar. Tehran o zaman iştirakını təkzib etdi və gəminin sahibi ABŞ-ın partlayışın minadan qaynaqlandığına dair iddiasını rədd etdi.
Huti Strategiyası
İran, İsrailin Qəzzadakı müharibəsinə cavab olaraq Qırmızı dənizdə ticarət gəmilərinə hücum edən Huti yaraqlılarının taktikasını təkrarlaya bilər.
Hutilərin ballistik raketlər, dəniz dronları və hava dronları ilə ticarət gəmilərini hədəf alması sahibləri Süveyş kanalından keçmək əvəzinə Afrikanı dövrə vuran daha uzun marşruta getməyə məcbur etdi və ərazidən kommersiya hərəkəti 2022-2023-cü illərin səviyyəsindən təxminən 70% aşağı düşdü.
Yaraqlılar rəsmi olaraq ABŞ, Böyük Britaniya və ya İsraillə əlaqəsi olan gəmiləri hədəf alsalar da, əlaqə tez-tez zəif idi və hücumlar bütün gəmi hərəkətinə soyuducu təsir göstərdi.
Hormuz boğazından keçən gəmilərin alternativ marşrutu yoxdur, buna görə də risk hesablaması qaçılmaz olaraq fərqli olacaqdır.
Lakin İran kifayət qədər gəmini hədəf alsa, tədarük təsiri əhəmiyyətli ola bilər.
Regional Hədəflər
İranın nefti pozmaq variantları Hormuz boğazı ilə məhdudlaşmır.
Məsələn, İraqdakı Bəsrə neft yataqları İran sərhədindən cəmi bir neçə mil məsafədə yerləşir. 2019-cu ildə Səudiyyə Ərəbistanı Əbqeyqdəki neft emalı obyektlərinə hücuma görə İranı günahlandırdı, bu da qlobal xam neft tədarükünün təxminən 7%-ni sıradan çıxardı.
Analitiklər deyirlər ki, neft istehsalını birbaşa hədəf alan qarşılıqlı addım heç bir tərəfin maraqlarına uyğun deyil, hətta istisna edilə bilməsə də.
Peyk görüntülərinə görə, İran öz əsas ixrac terminalı olan Xarq adasını doldurub və xam neft ixracını artırır.
Bu dəfə həmin obyekt hədəf alınsaydı, İran əsas gəlir mənbəyini itirərdi, lakin o zaman qarşılıq verməmək üçün az səbəbi olardı.
Bu ssenaridə yeganə əsl qaliblər buğalar (qiymət artımına inananlar) və regiondan kənardakı istehsalçılar olardı. Qonşularla münasibətlər yaxşılaşıb və İranın hərəkətə keçməsi ilə təhlükə altına düşə bilər.
Alternativlərin Olmaması və Təsir
Hormuz boğazı üçün ekstremal ssenari tam və uzunmüddətli bağlanmadır. Regiondan çıxan təxminən 20 milyon barel xam neft və yanacaq üçün başqa dəniz yolu yoxdur.
OPEC+ üzvləri Səudiyyə Ərəbistanı və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri nəzəri olaraq istehsalı artıra bilsələr də, nefti ixrac bazarlarına çıxarmaq üçün Hormuz boğazına çox məhdud alternativləri var.
Dəniz tədqiqat konsaltinqi “Drewry”nin direktoru Navin Kumar deyir: “Hormuz boğazının heç bir ssenaridə bağlanacağına inanmırıq. Bəlkə bir-iki gün, amma bir həftə və ya daha çox bağlanması ehtimalı azdır. Bu, çox qeyri-ehtimaldır.”
Keçmişdə bir neçə dəfə tranziti kəsməklə hədələsə də, İran heç vaxt bu hədəfini yerinə yetirməyib və onu həyata keçirmək üçün hərbi imkanlara malik olub-olmadığı bəlli deyil. ABŞ-ın vitse-prezidenti C.D. Vance bazar günü belə bir addımın Yaxın Şərq ölkəsinin iqtisadiyyatı üçün “intihar” olacağını xəbərdar etdi.
“Siz onilliklərdə yaşadığımız ən böyük ticarət axını pozuntusuna baxırsınız – qiymətlər kəskin şəkildə artacaq,” – “Energy Aspects Ltd.” konsaltinq şirkətinin tədqiqat direktoru Amrita Sen bildirib.
Qlobal Ehtiyatlar: Təhlükəsizlik Yastığı
Buna baxmayaraq, neft qiymətləri qaçılmaz olaraq artsa da, hər hansı bir pozuntunun müddəti əsas rol oynayacaq.
“Bloomberg” tərəfindən toplanan sənaye məlumatlarına görə, dünyanın istehlakçı ölkələri arasında ən azı 5.8 milyard barel xam neft və yanacaq ehtiyatı var ki, bu da İƏİT-ə daxil olmayan ölkələrdə saxlanılan yanacaqları əhatə etmir. Hormuz boğazından illik ümumi neft axını təxminən 7.3 milyard barel təşkil edir ki, bu da ən pis ssenaridə belə sağlam bir buferin olduğunu göstərir.
Oxucu Şərhləri
Şərh Yaz