Nüvə gərginliyi fonunda İran rialı rekord endi

İran Valyutası Təzyiq Altında: Sanksiyalar və Daxili Böhranlar

Tehran, İran – İran valyutası Avropa ölkələrinin Birləşmiş Millətlər Təşkilatının sanksiyalarını bərpa etmək üçün təzyiqlərini artırması, diplomatik danışıqların dalana dirənməsi, İsrail və ABŞ ilə müharibə qorxusu fonunda yenidən kəskin dəyər itirməyə başlayıb.

ABŞ dolları bazar ertəsi Tehranın açıq valyuta bazarında 1.06 milyon rialı keçərək, Tehran və Vaşinqton arasında aprel ayında vasitəçiliklə danışıqlar başlamazdan əvvəlki səviyyədən bir qədər də yüksəldi.

İran hökuməti və mərkəzi bankı bir daha bəyan edib ki, çətin vəziyyətdə olan milli valyutanın kəskin dəyərdən düşməsi iqtisadi fəaliyyətin azalması ilə əlaqəli deyil, əksinə, pisləşən siyasi vəziyyətə psixoloji reaksiyanı əks etdirir.

Fransa, Almaniya və Böyük Britaniya – İranın 2015-ci il nüvə sazişinin Avropalı iştirakçıları – sazişin "snapback" mexanizmini işə salıblar. Bu mexanizm nüvə proqramına məhdudiyyətlər müqabilində qaldırılan BMT sanksiyalarını avtomatik bərpa edə bilər.

Avropalı müttəfiqlər indi İrana sanksiyaların bir il və ya daha az müddətə təxirə salınması üçün danışıqlar aparmaq üçün effektiv olaraq bir aylıq müddət veriblər.

Şərtlərə ABŞ ilə danışıqların bərpası, BMT müfəttişlərinin nüvə obyektlərinə girişinin təmin edilməsi və Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) iddia etdiyi 408.6 kq (900.8 funt) yüksək zənginləşdirilmiş uran barədə hesabat verilməsi daxildir.

Uzun müddətdir ki, nüvə proqramının dinc xarakter daşıdığını iddia edən İran, Qərb müttəfiqlərinin irəli sürdüyü şərtlərin danışıqların başlanğıc nöqtəsi deyil, nəticəsi olması gərəkliyini və buna görə də yerinə yetirilə bilməyəcəyini bildirib.

İran parlamentindəki mühafizəkar qanunvericilər də sanksiyalar bərpa olunarsa, İranın Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən (NPT) çıxmasını və MAQATE ilə bütün əməkdaşlığı kəsməsini nəzərdə tutan qanun layihəsi hazırlayırlar.

MAQATE müfəttişlərinə bu həftə İranın cənubundakı Buşəhr Nüvə Elektrik Stansiyasında yanacaq dəyişdirilməsinə nəzarət etməyə icazə verilsə də, Tehran MAQATE-ni İsrail və ABŞ-ın iyun ayında İrana hücumlarına yol açmaqda ittiham etdiyi üçün daha geniş giriş əldə edə bilməyiblər.

Tehran həmçinin Avropa güclərinin "snapback" prosesini başlatmağa heç bir hüquqi əsasının olmadığını bildirib, çünki ABŞ 2018-ci ildə birtərəfli qaydada sazişdən çıxaraq və İrana qarşı sərt sanksiyalar tətbiq edərək bu mühüm nüvə sazişini pozmuşdu.

ABŞ prezidenti Donald Trampın ilk səlahiyyət müddətində tətbiq etdiyi və prezident Co Bayden, daha sonra yenidən Tramp tərəfindən ikinci müddətdə genişləndirilən bu sanksiyalar, İranın nüvə fəaliyyətlərini tədricən artırmasına və indi uranı 60 faizə qədər zənginləşdirməsinə səbəb oldu – bu, bomba üçün lazım olan 90 faizlik səviyyədən qısa bir texniki addımdır.

İran valyutasının dəyərsizləşməsi fonunda İran hakimiyyəti, "snapback" mexanizminə qarşı olan 2015-ci il nüvə sazişinin digər imzacıları Çin və Rusiya ilə koordinasiyalı mövqe tutmağa çalışır.

Üç ölkənin xarici işlər nazirləri bazar ertəsi birgə bəyanat yayımladılar ki, Avropalıların bu addımı nüvə sazişini dəstəkləyən BMT Təhlükəsizlik Şurasının (BMT TŞ) qətnaməsinə ziddir və buna görə də "varsayılan olaraq hüquqi və prosedur baxımından qüsurludur". Onlar tərəflərin vəziyyətin əsas səbəblərini aradan qaldırmalı və "sanksiyaları, güc tətbiqi təhdidlərini tərk etməli" olduğunu bildiriblər.

İranın xarici işlər naziri Abbas Araqçi bazar ertəsi bildirdi ki, Avropa gücləri BMT TŞ-nin missiyəsinə xəyanət edərək, onu "qlobal təhlükəsizliyin mühafizəçisi deyil, təzyiq alətinə" çevirirlər.

O, X sosial şəbəkəsindəki yazısında "Qarşımızda duran təcili vəzifə beynəlxalq hüququ bərpa etmək və diplomatiyaya uğur qazanmaq üçün lazım olan zəmini yaratmaqdır" deyə qeyd edib.

İran, Çin və Rusiyanın prezidentləri bazar ertəsi Çinin şimalındakı Tyanjin şəhərində Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) Sammitində görüşüblər. İran prezidenti Məsud Pezəşkianın Rusiya prezidenti Vladimir Putinlə iki saatlıq görüş keçirdiyi bildirilir.

Daxili Böhranlar və Artan Təzyiq

Qərbdən gələn son tarixə baxmayaraq heç bir irəliləyiş görünmür və iyun ayında başa çatan 12 günlük müharibədən bəri İsrail və ABŞ-dan İrana daha çox hücum təhdidləri davam edir.

Tehranın valyuta bazarının mənfi reaksiyası, bərpa olunan BMT sanksiyalarının illərdir Vaşinqtonun sərt sanksiyaları ilə zərbə görmüş iqtisadiyyata potensial təsirindən narahatlığı göstərir.

İranda inflyasiya səviyyəsi 35 faizdən yuxarı olaraq dünyanın ən yüksək göstəricilərindən biridir və BMT sanksiyaları ölkənin beynəlxalq bazarlardan təcridini daha da dərinləşdirəcək, neft və digər ixrac məhsullarının satışını çətinləşdirəcək.

Onilliklərlə davam edən səhv idarəetmə və sanksiyalardan sonra İran, xarici təzyiqin artması ilə yanaşı, daxili olaraq da bir sıra böhranlarla mübarizə aparır.

Tehran, eləcə də ölkənin şəhər və kəndləri aylardır gündəlik elektrik kəsintiləri ilə üzləşir, çünki köhnəlmiş və səmərəsiz infrastruktur artan yay istisində tələbatı ödəyə bilmir. Kəsintilər vətəndaşları narahat edir və sanksiyalardan zərər görən sənayelərə daha da zərbə vurur.

Gərgin paytaxt şəhəri və İranın geniş əraziləri su böhranı ilə də qarşı-qarşıyadır ki, bu da illərdir davam edən quraqlıqların və su resurslarının xroniki səhv idarəetməsi və həddindən artıq istifadəsinin nəticəsidir.

İsraillə 12 günlük müharibənin başa çatmasından bəri internet bağlantıları adətən olduğundan xeyli yavaş və qeyri-sabitdir, əksər beynəlxalq tətbiqlər və vebsaytlar isə dövlət tərəfindən bloklanmış qalmaqdadır.

Qlobal Yerləşdirmə Sistemi (GPS) şəbəkəsi də, xüsusən Tehranda, dövlət tərəfindən ciddi şəkildə pozulmuş vəziyyətdədir. Lakin rəsmilər bunun daha potensial İsrail hücumlarından necə qoruya biləcəyi və pozulmaların nə qədər davam edəcəyi barədə ətraflı məlumat verməyiblər.

24 saat