Dəhşətli Zəlzələnin Nəticələri və Qadınların Vəziyyəti
Avqustun 31-də Şərqi Əfqanıstan zəlzələsi 6.0 bal gücündə dağıdıcı zəlzələyə səbəb olub. Taliban hakimiyyətinin məlumatına görə, bu təbii fəlakət nəticəsində 2.200-dən çox insan həlak olub, təxminən 3.600 nəfər isə yaralanıb. Ən çox zərər çəkmiş Kunar və Nangarhar vilayətlərində yarım milyona yaxın insan təsirlənib. Faciədən üç həftə sonra belə, xilasetmə və yardım işləri davam etsə də, ölkənin beynəlxalq humanitar dəstəkdən asılı olduğu bir şəraitdə, yerli hökumət və yardım təşkilatlarının fəaliyyətində qadınların nəzərəçarpacaq dərəcədə az iştirak etməsi narahatlıq doğurur.
2022-ci ildə Taliban hökuməti qadınların ölkədə fəaliyyət göstərən qeyri-hökumət təşkilatlarında (QHT) işləməsini qadağan edib. Bir il sonra isə Əfqan qadınlarının Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) və digər beynəlxalq QHT-lərlə əməkdaşlığına da qadağa qoyulub.
Müşahidəçilərin fikrincə, bəzi QHT-lər öz qadın əməkdaşlarının “məhrəmlərinin” (kişi qəyyumlar) müşayiəti ilə işlərini davam etdirmək üçün şərtlər razılaşdıra bilsələr də, bu gün Əfqanıstanda qadın humanitar işçilərin sayı Taliban hakimiyyətə qayıtmazdan əvvəlkindən xeyli azdır.
Bəzi ekspertlər hesab edir ki, Talibanın bu qadağası, son Əfqanıstan zəlzələsi kimi fəlakətlər zamanı yardıma ehtiyacı olan qadınlara çatmağı çətinləşdirir. BMT-nin məlumatına görə, zəlzələdə həlak olan və ya yaralananların yarıdan çoxu qadın və qızlar olub. Lakin zəlzələdən zərər çəkən ərazilərdə Al Jazeera-ya danışan bir neçə qadın, kişi xilasedicilərin onlara kömək etdiyini bildirib. Taliban isə cinsindən asılı olmayaraq, bütün qurbanlara yardım göstərmək üçün əlindən gələni etdiyini israr edir.
Qadınların Yardımdan Kənar Qalması: Ziddiyyətli Hekayələr
Sentyabrın 7-də Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) fəlakətin ardından Taliban hakimiyyətini Əfqanıstanda qadın humanitar işçilərə tətbiq edilən məhdudiyyətləri aradan qaldırmağa çağırıb.
ÜST-nin paytaxt Kabildəki nümayəndəsi Mukta Şarma o zaman bildirib ki, “indi çox böyük bir problem bu yerlərdə qadın işçi heyətinin getdikcə azalmasıdır”. O qeyd edib ki, zəlzələdən zərər çəkmiş bölgənin tibb işçilərinin demək olar ki, 90 faizi kişilərdir, qalan 10 faizi isə əsasən mama və tibb bacısı kimi çalışan qadınlardır ki, onlar da ağır xəsarətlərlə mübarizə aparmaq üçün təlim keçməyiblər.
Zəlzələdən zərər çəkmiş ərazilərə çata bilən bir neçə qadın humanitar işçilər qadınların xilas edilməsində yaranan çətinlikləri təsdiqləyib. Yalnız adını açıqlayan könüllü Fatimə cümə günü Kunardan qayıtdıqdan sonra Al Jazeera-ya bildirib ki, Əfqanıstanın sərt sosial qaydalarına görə bir çox kişi könüllünün qadınlara toxunmaq istəməməsi “bir çox qadının laqeydlik ucbatından hələ də itkin qalmasına” səbəb olub.
BMT Qadınları təşkilatının Əfqanıstandakı xüsusi nümayəndəsi Syuzan Ferqyuson Al Jazeera-ya elektron poçtla verdiyi müsahibədə deyib: “Mədəni məhdudiyyətlər qadınların dəstək və xidmətlərə çıxışını çətinləşdirə bilər, necə ki, İrandan və Pakistandan qayıdan əfqan qadınlarında bunu görmüşük”. O, 2023-cü ildə Heratda baş verən zəlzələdə həlak olanların təxminən altıda beşi, yaralananların isə üçdə ikisi qadınların olduğunu əlavə edib. Həmin ilin oktyabrında 6 baldan yuxarı üç ardıcıl zəlzələ Herat vilayətinin böyük hissəsini xarabaya çevirmiş, təxminən 1.400 nəfərin ölümünə, minlərlə insanın yaralanmasına və bir neçə kəndin yerlə bir olmasına səbəb olmuşdu.
Lakin son təbii fəlakət olan Əfqanıstan zəlzələsindən sonra Al Jazeera-ya danışan bir çox qadın, əslində, kişi yardım işçiləri tərəfindən xilas edildiklərini bildirib.
Kunarın Nurqal rayonundakı Aurak Dandila kəndinin sakini Gülalai altı övladını itirib və ağır yaralanıb. Qardaşı onu təhlükəsiz yerə daşıyıb. O deyib: “Ağrıdan qışqırırdım və xilas olmağı gözləyirdim.” Onlar ərazinin üzərindən uçan xilasedici helikopterə işarə edə biliblər. Gülalai deyib: “O, bizim olduğumuz yerə enə bilmədi və bizi helikopterin enə biləcəyi yerə daşımalı oldular. Xilasedici qrup gəldi. Yaralarımı təmizlədilər, sarıdılar və məni təxliyə etdilər.”
Taliban rəsmiləri də Al Jazeera-ya bildiriblər ki, zərurət yarandıqda qadınlara kişi tibb işçiləri tərəfindən lazımi qaydada tibbi yardımın göstərilməsinə sadiq olduqlarını vurğulayıblar. Kunarın İnformasiya və Mədəniyyət Nazirliyinin vilayət direktoru Nəcibullah Haqqani Əfqanıstan ordusunun və könüllülərin “hər kəsi təxliyə etdiyini və qayğısına qaldığını” söyləyib.
“İkinci gün UNICEF Kunarın Nurqal rayonunda tibb klinikası qurdu və orada qadın həkimlər də var idi. Biz klinikanın qəbul edə biləcəyi qədər yaralı insanı ora apardıq və onlar hər kəsi, kişi və qadınları müalicə edirdilər. Hər hansı fövqəladə vəziyyətdə gender əsaslı ayrı-seçkilik yoxdur; mövcud olan hər hansı həkim gələn hər hansı xəstəni müalicə edəcək. Prioritet həyatları xilas etməkdir,” – o əlavə edib.
Antisanitar Şərait və Qadın Sağlamlığı
Buna baxmayaraq, qadın humanitar işçilər və qlobal qeyri-kommersiya təşkilatlarının rəhbərləri bildirirlər ki, zəlzələdən sağ çıxan qadın və qızlar yaralanmalar və yardım düşərgələrindəki çətin şəraitlə mübarizə aparmaqda davam edir.
BMT-nin rəhbərlik etdiyi sentyabrın 16-da keçirilmiş qiymətləndirməyə görə, zəlzələ nəticəsində didərgin düşmüş 7.700-dən çox ailə Nurqal rayonunun iki əsas məkanında açıq sahələrdə sığınacaq tapmışdı.
Düşərgələrdə cinslərə görə ayrılmış tualetlər yoxdur ki, bu da həm kişilər, həm də qadınlar üçün problemdir. Lakin qadınlar üçün sosial maneələr kişi və qadınların eyni tualet yerlərindən istifadəsini xüsusilə çətinləşdirir.
Təcili yardımın göstərilməsini asanlaşdıran Əfqanıstan təşkilatı Aseel-in sözçüsü Ruhilə Mateen deyib: “Onlar düşərgələrdəki tualetlərdən istifadə etmək üçün tez-tez gecə yarısına və ya səhər tezdən gözləyirlər”. O əlavə edib ki, təşkilat ərazidə qadınlar üçün daha çox tualet tikməyə diqqət yetirir.
Mateen həmçinin qeyd edib ki, “qadın qurbanlar düşərgələrdəki antisanitar şəraitə görə qızdırma, ishal, qarın ağrısı, böyrək və mədə ağrısı kimi problemlərlə üzləşdiklərini bildiriblər”.
Qadın Tibb İşçiləri Qıtlığı Dərinləşən Böhran
Qadın kadr çatışmazlığı qadınların ala biləcəyi təcili və səhiyyə xidmətlərinə də təsir edib. Əfqanıstan zəlzələsindən sonra bu problem daha da qabarıq şəkildə ortaya çıxıb.
Qadınların Əfqanıstanın tibb sektorunda işləməsinə hələ də icazə verilsə də, Talibanın hakimiyyətə gəlişindən sonra bir çox qadın tibb mütəxəssisi ölkəni tərk edib. Qalanlardan bəziləri isə qrupun siyasətinin, xüsusilə də hərəkətlərinə qoyulan məhdudiyyətlər (bir çox yerdə qadınların təkbaşına səyahət etməsi qadağandır və məhrəmin müşayiəti tələb olunur) səbəbindən işləmələrini çətinləşdirdiyini bildirir.
Talibanın qadınların ali təhsilinə qoyduğu qadağa da bir çox qadının tibb təhsili almasına mane olub. Qadağandan bəri Əfqanıstanda yeni qadın tibb məzunu olmayıb.
Talibanın qadınların təhsilinə qoyduğu qadağaya qarşı çıxaraq mamaları və tibb bacılarını hazırlayan Learn Afghanistan QHT-nin təsisçisi Pəştana Durrani bildirib ki, hamilə qadınlar son Əfqanıstan zəlzələsi kimi fəlakətlərin ardından xüsusilə həssasdırlar. O deyib: “Hamilə qadınlar heç bir tibbi yardım ala bilmirlər”. Əfqan cəmiyyətinin mühafizəkar xarakteri o deməkdir ki, qadınlar ana və reproduktiv sağlamlıq məsələlərində kişi həkimlərlə ünsiyyət qurmaqdan ya narahat olurlar, ya da onlara buna icazə verilmir.
Durraninin beş nəfərdən ibarət qadın tibb işçiləri qrupu zəlzələdən sonra Nangarharın üç rayonuna ultrasəs aparatları da daxil olmaqla tibbi avadanlıqla gedib. Onlar bəzi hamilə qadınları müalicə edə bilsələr də, UNFPA-nın bu ayın əvvəlində verdiyi məlumata görə, zəlzələdən zərər çəkmiş 11.600-dən çox hamilə qadına çatmaq üçün təcili ehtiyac var.
Əfqanıstan Cənubi Asiya regionunda ən yüksək ana ölümü nisbətlərindən birinə malikdir. Dünya Bankının məlumatına görə, 2023-cü ilədək ölkədə hər 100.000 canlı doğuşa 521 ana ölümü qeydə alınıb ki, bu da regional orta göstəricidən (120) dəfələrlə çoxdur.
Yardım Missiyalarında Ümid Qığılcımları
BMT Qadınları təşkilatından Ferqyuson deyib ki, qadın humanitar işçilər zəlzələdən sonrakı kimi böhran dövrlərində gender maneələrini aşmaq üçün həyati əhəmiyyət kəsb edirlər. O əlavə edib: “Onlar olmadan çox sayda qadın və qız həyat qurtaran yardımdan məhrum olacaq. Qadınların qadınlara və qızlara yardım çatdırması vacibdir”.
Aseel QHT-dən Mateen bildirib ki, qadınlar üçün həyat qurtaran yardım onu həyata keçirmək üçün zəruri mütəxəssislər və infrastrukturlarla müşayiət olunmalıdır.
O deyib: “Həkimlər olmadan dərman göndərmək və ya qadınlar üçün gigiyena dəstləri göndərmək, lakin tualetlərə çıxış təmin etməmək çox faydasızdır”.
Lakin Learn Afghanistan təşkilatından Durrani, yardım işçilərinin qadınlarla işləməsinə artan bir qəbulun olduğunu söyləyib.
“Bəli, bunlar mühafizəkar icmalardır, lakin eyni zamanda, onlar yardım və dəstək almağa çox açıq olublar”, o deyib. “Bir çox yerli sakin bizimlə əlaqə saxlayıb və bizə çox dəstək olub, kömək ediblər. Məncə, bütün bunlar əhəmiyyətlidir.”
Oxucu Şərhləri
Şərh Yaz