Qazaxıstan gündəmdə

Qazaxıstan: Geosiyasi Gərginlikdə Balans Siyasəti

Qlobal miqyasda Qazaxıstan hər cəhətdən diqqət çəkən, mərkəzi mövqeyi ilə böyük güclərin rəqabət meydanında xüsusi əhəmiyyət kəsb edən bir ölkədir. Bu strateji mövqe balans siyasətini zəruri edir. Ölkə, 2015-ci ilin noyabrından etibarən önəmli siyasi və diplomatik fəaliyyətlərin şahidi olub.

Bu məqamları ətraflı nəzərdən keçirək. Lakin əvvəlcə Qazaxıstanı qısa şəkildə xatırlayaq.

Qazaxıstanın Tarixi və Coğrafi Önəmi

SSRİ dağılarkən Qazaxıstan ilk müstəqillik qazanan dövlətlərdən biri oldu. Ölkə öz müstəqilliyini elan etdi və digər türk dövlətlərində müəyyən problemlər yaşanarkən, Nursultan Nazarbayevin qurucu iradəsi sayəsində burada problemsiz bir dövlət inşa edilirdi. Türkiyə, Qazaxıstanın 1991-ci ildə müstəqilliyini elan etməsindən sonra onu ilk tanıyan ölkə oldu. Həmin gündən bəri hər sahədə ən böyük dəstəyi verən dövlət Türkiyədir. Münasibətlər tarixi və çoxşaxəlidir. Həmçinin, Türkiyədə qazax əhalisi yaşayır.

Bu ölkə element cədvəlindəki 250 elementdən 200-nün bol miqdarda tapıldığı bir coğrafiyadır. Qazaxıstan neftlə zəngin bir ölkədir. Xəzər dənizi ilə əlaqəli olsa da, bu geniş ərazi Mərkəzi Asiyanın tam mərkəzində yerləşir, şərqində Çin, şimalında Rusiya var. Çin sərhədinin düz qarşısında qazax icmaları yaşayır. Qazaxıstan-Çin sərhədi sərbəst ticarət üçün əlverişlidir. Bu ticarət hər iki ölkə üçün də faydalı şərtlər yaradır. Tarixi İpək Yolu buradan keçir. Uzun Rusiya sərhədi meşəlik, buğda əkilə bilən geniş əkin sahələrinə malikdir. Şərqə doğru getdikcə soyuq iqlim şəraiti müşahidə olunur.

Qazaxıstanın əhalisi təxminən 15 milyondur. Ölkənin ilk vaxtlar əhalisinin demək olar ki, yarısı rus və digər millətlərdən ibarət olsa da, bu gün böyük hissəsi qazaxlardır. Qazax dilində danışanların nisbəti getdikcə artmaqdadır.

Beləliklə, Qazaxıstanı aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:

• Şərq-Qərb xəttində güclü və kritik geosiyasi mövqeyə malikdir.
• Zəngin yeraltı sərvətlərə sahibdir.
• Əhalisi məhduddur.
• Ərazisi olduqca genişdir.
• Strateji müdafiəyə böyük ehtiyacı var.
• Yeni yaranan və inkişaf edən bir ölkədir.
• Coğrafi səbəblərdən hər cür təhdidə açıq görünür.
• Rusiya və Çin kimi iki çox güclü qonşusu var.
• ABŞ-ın burada yürütdüyü siyasətlər səbəbindən rəqabət zonasıdır.

Nazarbayevin Balans Siyasəti

2000-ci illərin əvvəlində Qazaxıstanın qurucu prezidenti Nursultan Nazarbayevə ölkə təhlükəsizliyi ilə bağlı sual verildikdə, o belə cavab vermişdi: “Kim nə istədisə, verdik, nə üçün təhlükəsizlik narahatlığımız olsun ki?” Bu sözlər əslində bu gün də keçərli olaraq Qazaxıstanın müdafiə və təhlükəsizlik siyasətinin əsasını təşkil edir. Nazarbayev ölkəsini sağlam təməllər üzərində qurmaq üçün balans siyasəti adlandırdığı bir sıra strateji addımlar atmışdı. Bu siyasətə aşağıdakı nümunələri göstərmək olar:

• Çinə iki ölkə sərhədində torpaq və Xəzər regionunda neft sahəsi üçün lisenziya verildi. Daha sonra Xəzər regionundan Çinə boru kəmərləri çəkildi.
• Rusiyaya Baykonur (və ya Bayterek) Kosmos Mərkəzi üçün müqavilə imzaladı. Rusiya ilə siyasət, ticarət, təhlükəsizlik, maliyyə əlaqələri heç vaxt kəsilmədi. Həmçinin, Rusiya mədəniyyəti ilə bağlar möhkəm saxlanıldı.
• Yenə də Rusiyaya (Budapeşt Memorandumu çərçivəsində) bütün nüvə silahı potensialını tamamilə təhvil verdi.
• Qərbdən gələn böyük neft şirkətlərinə Xəzər regionundakı ehtiyatların işlənməsi üçün lisenziyalar verildi.
• ABŞ ilə əlaqələr yüksək səviyyəyə qaldırıldı. Ticarətdən tutmuş, texnologiya mövzularına qədər investisiyalar və müxtəlif müqavilələr imzalandı.

Ölkədə Rusiyanın təsiri əvvəllər daha çox olsa da, sonradan balans siyasəti oturuşdu. Qazaxıstan Qərb sisteminə və beynəlxalq sistemə sürətlə daxil oldu. Atılan addımlar ölkəyə dünya miqyasında etibar qazandırdı. Artıq balans siyasəti sayəsində tarazlıqlar yerinə oturmuşdu. Neft və uran daxil olmaqla dəyərli minerallar baxımından güclü ticarət potensialı və geosiyasi mövqeyi belə bir təhlükəsizlik yanaşmasını zəruri edirdi. Bu, bir qədər də Nazarbayevin güclü təsiri ilə bağlı idi.

Tokayevin Diplomatik Fəaliyyətləri

Nazarbayevin dövründə Qazaxıstanda Dinlərarası Dialoq görüşləri keçirilməyə başlamışdı. Ondan sonra dövlət başçısı olan Qasım-Jomart Tokayev də bu ənənəni davam etdirdi. Papa da daxil olmaqla, bir çox din xadimi bu dialoq görüşlərində iştirak etmişdi. Təbii sərvətlərdən əldə olunan gəlirlər və ölkə üçün qurulan tərəfdaşlıqlar sayəsində Qazaxıstan sürətlə inkişaf edirdi. Hazırkı prezident Tokayev bu inkişafı davam etdirir.

Prezident Tokayevin son xarici siyasət fəaliyyətləri dünyada diqqət çəkmişdi. Bu yaxınlarda baş verən hadisələri xatırlatmaq mümkündür:

• 2025-ci ilin noyabrında Tokayev, C5+1 ölkələrinin digər Mərkəzi Asiya liderləri ilə birlikdə Ağ Evdə idi. Tokayev Vaşinqtonda ABŞ prezidenti Donald Tramp ilə Nadir Torpaq Elementləri mövzusunda bir müqavilə imzaladı. Bundan sonra Qazaxıstanın İbrahim Sazişlərinə daxil olduğu rəsmi olaraq elan edildi. (İbrahim Sazişləri ABŞ-ın bir layihəsi olub, xüsusilə Donald Tramp bu məsələyə böyük əhəmiyyət verirdi.)
• Dərhal bunun ardınca Tokayev Moskvaya gedərək Vladimir Putinlə Hərtərəfli Strateji Tərəfdaşlıq və İttifaq Bəyannaməsini, Nadir Torpaq Filizi Hasilatında Əməkdaşlığın Genişləndirilməsi, Sərhəd Keçid Qabiliyyətinin Yaxşılaşdırılması və Kosmos Fəaliyyətləri üzrə Müqaviləni imzaladı. Kosmos mövzusunda ilin sonuna qədər Bayterek Kosmos Mərkəzindən ilk Qazaxıstan raketinin fırladılacağı bildirildi.

Gələcək Perspektivlər və Təhlükəsizlik

Bu inkişaflar bəzi sual işarələrinə səbəb oldu. Bu suallara cavab tapmaq üçün əsas məqamları yenidən nəzərdən keçirək:

• Qazaxıstan qlobal təhlükəsizlik mülahizələrini nəzərə alaraq, balans siyasətinə əsaslanan yanaşmasını yenidən nəzərdən keçirir.
• Qlobal ticarət və maliyyə sistemində sərbəst hərəkət edə bilmək üçün Qərblə iqtisadi siyasətlərini inkişaf etdirməyə üstünlük verir.

Son olaraq vurğulamaq lazımdır ki, əgər Qazaxıstanda problem yaranarsa, bu problemin təsiri bütün Asiyada, Xəzər regionunda və hətta qlobal miqyasda hiss olunacaq. Bu təsir türk dünyası üçün də keçərlidir. Buna görə də, bu ölkədəki inkişaflar hər kəs üçün əhəmiyyətlidir. Təhlükəsizlik yalnız silahla deyil, həm də strateji cəhətdən inkişaf etdirilən tərəfdaşlıqlar və balans siyasəti sayəsində təmin edilir. Böyük güclər arasındakı tarazlıqlar hər zaman vacibdir.

24 saat