Rəsmi müqayisələr reallığı əks etdirmir

Qeyri-Formal Məşğulluq və Tibbi Sığorta: Yeni Yanaşmalar Gündəmdə

Gələn ildən etibarən qeyri-formal məşğul hesab edilən vətəndaşların tibbi sığorta xərclərini özlərinin ödəməsi təklifi Milli Məclisdə geniş müzakirələrə səbəb olub. Bu məsələ ölkədə sosial təminat sisteminin dayanıqlığı və əhalinin səhiyyə xidmətlərinə əlçatanlığı baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Maliyyə Naziri Sahil Babayevin Mövqeyi

Maliyyə naziri Sahil Babayev bu mövzu ilə bağlı verdiyi açıqlamada bildirib ki, gəlirləri olmasına baxmayaraq, onları gizlədən şəxslər qeyri-formal məşğul sayılırlar. Nazir Sahil Babayev qeyd edib ki, bu cür şəxslər qeydiyyatdan yayınmaqla qanun pozuntusuna yol verirlər və bu səbəbdən də tibbi sığorta haqlarını özləri ödəmək məcburiyyətindədirlər. Sahil Babayevin bu mövqeyi qeyri-formal iqtisadiyyatla mübarizəyə yönəlmiş bir addım kimi təqdim olunur.

Qeyri-Formal Məşğulluğun Gizlədilən Miqyası

Müstəqil ekspertlər isə Azərbaycanda qeyri-rəsmi məşğul əhalinin real sayının nə qədər olması barədə heç bir səlahiyyətli şəxsin dəqiq məlumat vermədiyini vurğulayırlar. Bu kateqoriyaya aid insanların sayı 1,5 milyon, yoxsa 3 milyon nəfərdir – bu sual hələ də cavabsız qalır. Məlumata görə, əmək qabiliyyətli yaşda olan təxminən 6 milyon insandan yalnız 2,2-2,3 milyon nəfəri muzdlu işçi, fərdi sahibkar və ya müstəqil peşə sahibləri (məsələn, sərbəst mühasiblər, auditorlar, vəkillər və s.) kimi rəsmi qeydiyyatdadır və tibbi, həmçinin sosial sığorta ödənişləri edir. Bu, qalan təxminən 3,5 milyon əmək qabiliyyətli insanın taleyi ilə bağlı suallar doğurur.

Yeni Dəyişikliklərin Sosial Yükü

Qeyd olunan yeni dəyişikliklər təxminən 3,5 milyon vətəndaşın nəinki pensiya hüququna sahib olmadığını, həm də tibbi sığorta xərclərini öz cibindən ödəmək məcburiyyətində qalacağını nəzərdə tutur. Halbuki bu kateqoriyanın içərisində həqiqətən də iş tapa bilməyən, yaxud ixtisasına uyğun məşğulluq imkanı olmayan real işsizlər də mövcuddur. Hökumət isə siyasi səbəblərlə işsizliyin real miqyasını azaltmaq məqsədilə onları "qeyri-rəsmi məşğul" kimi təqdim edir. Torpaq payına malik olan, lakin ailə-kəndli təsərrüfatı kimi qeydiyyatdan keçməyən fermerlər də bu qəbildən sayılır. Onlar ölkənin ərzaq təminatının 70-75 faizini qarşılayır və qida təhlükəsizliyi yükünü üzərlərinə götürürlər. Bu insanların ümumi sayı təxminən 1 milyon nəfərdir. Lakin hökumət onları tibbi sığorta təminatından məhrum edir. Hətta "Tibbi sığorta haqqında" qanunda fermerlər sığorta ödəyiciləri sırasına daxil edilməyib, baxmayaraq ki, pensiya sığortasında torpaq payı olan şəxslər nəzərə alınır. Sahil Babayevin vurğuladığı kimi, gəlirləri gizlətmə halları ilə yanaşı, digər sosial təbəqələrə qarşı münasibətin də nəzərdən keçirilməsi vacibdir.

Rəşad Mahmudovun Mövqeyi və Sığorta Göstəricilərinin Müqayisəsi

Parlamentin səhiyyə komitəsinin sədr müavini, tanınmış ürək cərrahı Rəşad Mahmudov da maliyyə naziri Sahil Babayevin mövqeyini dəstəkləyən çıxış edib. Rəşad Mahmudov bildirib ki, səhiyyə sisteminin dayanıqlığını gücləndirmək, dövlətin maliyyə yükünü azaltmaq və vətəndaşların daha keyfiyyətli xidmət əldə edə bilməsi üçün sığorta yığımlarının artırılması zəruridir. O, hazırda Azərbaycanda tibbi sığorta dərəcəsinin 4 faiz ("2+2" modeli) olduğunu qeyd edərək, Qazaxıstanda 6, Türkiyədə 17, Almaniyada isə 14,6 faiz olduğunu müqayisə gətirib. Lakin bu müqayisəli rəqəmlərdə müəyyən təhriflər olduğu iddia edilir. Məsələn, Beynəlxalq Sosial Təminat Assosiasiyasının məlumatına görə, Qazaxıstanda tibbi sığorta 6 yox, 5 faizdir (2% işçi + 3% işəgötürən). Zahiri fərq əhəmiyyətsiz görünsə də, əsl həqiqət fərqlidir: Qazaxıstanda sosial sığorta dərəcəsi 15 faiz (10% işçi + 5% işəgötürən) təşkil edir. Beləliklə, işçi və işəgötürənin ümumi sığorta yükü 20 faizə çatır, üstəlik, işsizlik sığortası da bu sistemin integral hissəsidir. Azərbaycanda isə sosial, tibbi və işsizlik sığortasının ümumi yükü 30 faizə bərabərdir (sosial sığorta 25%+tibbi sığorta 4%+ işsizlik sığortası 1%). Bu müqayisələr Rəşad Mahmudov tərəfindən səsləndirilən rəqəmlərin fərqli aspektdən dəyərləndirilməsinə zəmin yaradır.

Qlobal Müqayisələr və Şəffaflıq Məsələsi

Eyni yanaşma Türkiyəyə də aiddir. Bu ölkədə tibbi sığorta dərəcəsi Rəşad Mahmudovun dediyi kimi 17 yox, 12,5 faizdir (5% işçi + 7,5% işəgötürən). Üstəlik, sosial sığorta yükü Azərbaycandakından xeyli aşağı – 20 faizdir. Almaniyaya gəldikdə, Beynəlxalq Sosial Təminat Assosiasiyasının məlumatına görə, tibbi sığorta yükü həqiqətən də yüksəkdir (təxminən 18%). Lakin orada pensiya sığorta yükü Azərbaycandakından xeyli aşağıdır və 18 faiz civarındadır. Almaniya kimi ölkələrlə müqayisə apararkən iki mühüm faktı da gözardı etmək olmaz: birinci, Almaniya kimi ölkələrdə tibb sistemi o qədər yüksək səviyyədə inkişaf edib ki, insanlar ödədikləri vəsait müqabilində yüksək keyfiyyətli xidmət əldə edəcəklərinə inanırlar. Azərbaycanda isə tibbi sığortanı ödəyənlərin Türkiyə, İran, hətta Gürcüstandakı xidmət səviyyəsini alacaqlarına heç bir təminat verilmir. İkinci mühüm məsələ isə ödənilən vəsaitlərin xərclənməsinə dair şəffaflığın yoxluğudur. Məsələn, Tibbi Sığorta Fondu yığdığı pulları hara xərcləyir, bölgələr üzrə toplanan vəsaitin həcmi və istiqamətləri barədə ictimai məlumat yoxdur. Bütün məlumatlar qapalı qalır. Bu hallar hökumətin qeyri-formal məşğulluqla mübarizə və səhiyyə sisteminin dayanıqlığını təmin etmək siyasətinin icrasında etimad problemləri yaradır.

24 saat