Suriya: Seçkilər sabitlik vəd etmir

Avqustun əvvəllərində, kürd əhalinin sıx yaşadığı şimal-şərqi Suriyanın Manbic şəhəri yaxınlığında kürdlərin rəhbərlik etdiyi Suriya Demokratik Qüvvələri (SDQ) ilə Suriya hökumət qüvvələri arasında atışma baş verib. Şimaldakı gərginliklər, cənubda yerləşən Süveyda əyalətində bir neçə həftə əvvəl baş verən və 1,400-dən çox insanın ölümünə, təxminən 175,000 nəfərin isə evindən didərgin düşməsinə səbəb olan qanlı toqquşmalardan sonra yaşandı. Druz və sünni bədəvi qrupları arasındakı zorakılıq bir həftədən çox davam etdi və hələ də tamamilə səngiməyib.

Mart ayında keçmiş Prezident Bəşər Əsədə sadiq qruplar, ələvilərin üstünlük təşkil etdiyi sahilboyu Latakiya və Tartus əyalətlərində hökumət qüvvələri və onlara dəstək verən silahlı birləşmələrlə toqquşdular. Bu qanlı hadisələrdə, əksəriyyəti mülki şəxslər olmaqla, 1,400-dən 1,700-dək insan həlak olmuş, 128,500 nəfər isə məcburi köçkünə çevrilmişdi.

Təkrarlanan zorakılıqlar Bəşər Əsədin vaxtilə hakimiyyətini saxlamaq üçün manipulyasiya etdiyi çılpaq məzhəbçiliyi üzə çıxardı. İndi, onun yoxluğunda, həmin parçalanmalar onilliklərlə həll olunmamış şikayətlər, torpaq mübahisələri və silahlı qrupların yayılması ilə qızışaraq metastaz edir.

Bəşər Əsədin devrilməsindən sonra hakimiyyətə gələn Prezident Ahmad əl-Şaraa indiyədək bütün qruplar arasında etibar yarada bilməyib, çünki onun əsas diqqəti beynəlxalq normallaşma və iqtisadi inkişafa yönəlib. Onun islamçı meylləri Druze, Ələvilər, Xristianlar və Kürdlər kimi azlıqlar arasında narahatlıq yaradır; onlar Ahmad əl-Şaraanın müxtəlif silahlı qruplara nəzarət edə bilməməsinin daha çox zorakılığa səbəb olacağından ehtiyat edirlər.

Sentyabr seçkiləri Ahmad əl-Şaraa hökumətinə prosessual legitimlik təmin edə bilər, lakin əsl təhlükəsizlik və barışıq olmadan, onlar mövcud parçalanmaları dərinləşdirmək və həqiqətən birləşmiş bir millətin hesabına seçilmiş bir neçəsinə fayda verən bir güc strukturunu gücləndirmək riski daşıyır.

Yenidənqurma və beynəlxalq tanınma

Hakimiyyətə gəldiyi vaxtdan bəri Ahmad əl-Şaraa öz milli strategiyasının əsasən yenidənqurma və iqtisadi inkişafa yönəldiyini göstərib. Onun müvəqqəti hökuməti də səylərini məhz bu sahədə cəmləşdirib.

May ayında Ahmad əl-Şaraa ölkənin ikinci böyük şəhəri olan Hələbdə keçirilən tədbirdə çıxış edərək suriyalıları yenidənqurma səylərinə qoşulmağa çağırdı. Nitqində "Zalımlarla müharibəmiz bitdi, indi isə yoxsulluğa qarşı mübarizəmiz başlayır," deyə bəyan etdi.

Suriyanın iqtisadi potensialını açmaq üçün Ahmad əl-Şaraa beynəlxalq tanınma əldə etməyə çalışıb. Körfəz ölkələrinin köməyi ilə Suriya Prezidenti Ahmad əl-Şaraa böyük bir diplomatik qələbə qazanıb: sanksiyaların qaldırılması və rəhbərlik etdiyi Hayat Tahrir əl-Şam (əvvəllər sələfi ideologiyası ilə tanınan) silahlı qrupunun ABŞ hökuməti tərəfindən "xarici terror təşkilatları" siyahısından çıxarılması.

ABŞ Prezidenti Donald Trampın administrasiyası da SDQ-nin yeni təhlükəsizlik aparatına potensial inteqrasiyasını dəstəkləyib. Vaşinqtonun nöqteyi-nəzərindən, Dəməşqdəki yeni hakimiyyətlə əməkdaşlıq İran təsirini azaltmağa və Suriyanın Hizbullah və digər vasitəçilər üçün dəhlizə çevrilməsinin qarşısını almağa kömək edə bilər. Ahmad əl-Şaraanın nöqteyi-nəzərindən isə bu, beynəlxalq tanınma və legitimlik əldə etmək üçün bir şansdır.

Suriyanın qonşusu Türkiyə də Ahmad əl-Şaraanın milli strategiyasında mühüm oyunçudur. O, Suriyanın təhlükəsizlik infrastrukturunun yenidən qurulmasına kömək etmək üçün qeyri-döyüş hərbi dəstəyi – təlim, məsləhət və texniki yardım – təmin edir. Türkiyə həmçinin yenidənqurma səylərində böyük rol oynamağa can atır.

Bu ay Türkiyə Suriyanı təbii qazla təmin etməyə başladı və ölkənin şimalındakı enerji böhranını həll etməyə kömək etdi.

Bu arada, Körfəz ölkələri Suriya iqtisadiyyatını sabitləşdirmək üçün böyük sərmayələr qoymağı vəd ediblər. İyul ayında Səudiyyə Ərəbistanı daşınmaz əmlak və infrastruktur layihələrinə 6.4 milyard dollar sərmayə qoyacağını elan etdi. İki həftə sonra Suriya hökuməti Qətər, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və digər ölkələrlə ictimai nəqliyyat və daşınmaz əmlak sahələrində 14 milyard dollar dəyərində müqavilələr imzaladı.

Lakin bir çox tənqidçi iddia edər ki, iqtisadi dəstək yenidənqurma üçün vacib olsa da, təkbaşına sabitliyə zəmanət verə bilməz. Təhlükə ondadır ki, pul və inkişaf dərin köklü narazılıqları və parçalanmaları ört-basdır edərək gələcək münaqişələri yenidən alovlandıra bilər. Yeni Suriya hökuməti üçün əsas problem iqtisadi bərpa üçün təcili ehtiyacı insanların şikayətlərini həll etmək üçün eyni dərəcədə vacib ehtiyacla tarazlaşdırmaq yolunu tapmaqdır.

Qanunvericilik seçkiləri

Gərginlikləri həll etməyin bir yolu demokratik seçki prosesi vasitəsilə ictimai etibar qazanmaqdır. Ahmad əl-Şaraa sentyabrda ümummilli seçkilərə çağırsa da, sıravi suriyalılar səs verə bilməyəcəklər. Çünki 210 yerdən 140-ı yerli seçki komitələri tərəfindən seçiləcək, 70-i isə birbaşa Ahmad əl-Şaraa tərəfindən təyin ediləcək. Ümumi səsvermə yolu ilə heç bir yer doldurulmayacaq.

Bu format birbaşa siyasi hesablamadır. O, yeni rəhbərliyə nəzarətli nəticə təminatı verir və Dəməşqin bütün ərazilər üzərində tam nəzarəti olmadığı və təhlükəsizliyin təmin edilə bilmədiyi bir vaxtda ümummilli səsvermə təşkil etməyin çətinliklərindən qaçır.

Lakin bu seçki prosesi bəzi suriyalıların, xüsusilə azlıq icmalarının etimadsızlığı ilə qarşılanacaq, çünki onlar bunu sünni çoxluğu lehinə görəcəklər. Bəziləri seçkiləri boykot etməyi, onları qeyri-legitim elan etməyi və ya onlara mənalı səs verməkdən məhrum edən sistemdən dərin narazılıqlarını ifadə etmək üçün alternativ yollar tapmağı seçə bilərlər.

ABŞ və Avropa İttifaqı seçkiləri diqqətlə izləyəcək və həqiqətən inklüziv və təmsilçi bir parlament qura bilməsə, yəqin ki, tənqidi mövqe tutacaqlar. Bu, yeni rejimin inkişaf etməkdə olan beynəlxalq əlaqələrini çətinləşdirəcək və tam diplomatik tanınma və dəstək qazanmaq səylərinə mane olacaq.

Dəməşq üçün daha təcili problem isə seçkilərin davam edən məzhəb gərginlikləri dövründə ölkənin dərin yaralarını sağaltmaya kömək etməyəcəyidir. Buna görə də Suriyaya ümummilli barışıq prosesi lazımdır.

Ədalət və hesabatlılıq

Suriyanın müvəqqəti hökuməti hələ də ədalət və hesabatlılıq üçün cəlbedici bir baxış təqdim etməyib. Əsəd dövründəki müharibə cinayətləri – kütləvi həbslər, işgəncə və kimyəvi hücumlar daxil olmaqla – həll olunmamış qalır. Məzhəb qırğınlarında günahkarları məsuliyyətə cəlb etmək barədə vədlər verilib, lakin heç bir konkret addım atılmayıb.

Hesabatlılığın olmaması sadəcə əxlaqi uğursuzluq deyil, həm də strateji bir uğursuzluqdur. Günahkarları məsuliyyətə cəlb etmək üçün hüquqi çərçivə olmadan, Suriyanın yaraları sağalmayacaq.

Suriyaya yeni bir sosial müqavilə lazımdır və insanlar keçmiş rejimi müəyyən edən köhnə cəzasızlığı əsaslandırmaları artıq tolerantlıqla qarşılamayacaqlar.

Ədalət və hesabatlılıq prosesi qərəzsiz və şəffaf olmalıdır. Dərin köklü məzhəb parçalanmaları və ələvi azlığından çox istifadə edən Əsəd rejiminin onilliklərlə tək-ailə idarəçiliyi nəzərə alınsa, yeni hökumət yeganə ədalət arbitri ola bilməz. Milli, dövlət tərəfindən idarə olunan bir proses asanlıqla müəyyən bir məzhəbə və ya köhnə rejimə bağlı olanlara qarşı qisas forması kimi ittiham edilə bilər. Bu qavrayışın qarşısını almaq və ədaləti təmin etmək üçün Suriya beynəlxalq ictimaiyyətin, xüsusilə də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının yardımından böyük fayda görər.

Cənubi Afrika Həqiqət və Barışıq Komissiyası (TRK) kimi bir qurum güclü bir vasitə ola bilər. Yalnız cəzaya fokuslanmaq əvəzinə, TRK kütləvi qətllər, işgəncə və mənimsəmə daxil olmaqla, keçmiş cinayətlər haqqında həqiqəti üzə çıxarmağa üstünlük verərdi.

Bu proses Suriyanın sadəcə cəzalandıran, deyil, barışdıran ədalət sistemindən uzaqlaşmasına kömək edə bilər. Bu, Ahmad əl-Şaraanın yeni rejiminin ictimai etimad yaratmasına və rəqabət aparan hekayələr əvəzinə ortaq bir baxışa əsaslanan yeni sosial müqavilə qurmasına kömək edə bilər. Bu, həm də ölkəni zəiflətmək və onun təhlükəsizliyini, sabitliyini və iqtisadi inkişafını sarsıtmaq riski daşıyan federalizm tələblərini zəiflətməyə kömək edə bilər.

Suriyanın keçid dövrü heç vaxt asan olmayacaqdı. Lakin mövcud trayektoriya – potensial məzhəb parçalanması və hərbiləşdirilmiş siyasət tərəfindən sarsılan iqtisadi inkişaf – Əsəd sonrası Suriyanı iflas etmiş dövlətə çevirmək riski daşıyır.

Beynəlxalq ictimaiyyət kritik rol oynaya bilər, lakin onun yanaşması sadəcə prosessual mərhələləri alqışlamaqdan kənara çıxmalıdır. O, vətəndaş cəmiyyətini dəstəkləməli və keçmiş və indiki cinayətlərə görə hesabatlılıq tələb etməlidir. Əks halda, Suriyanın gələcəyi yeni liderlər, lakin eyni köhnə zorakılıq və qeyri-sabitlik dövrələri ilə onun keçmişinə bənzəyəcək.

24 saat