Tayvan üstündə Çin-Yaponiya gərginliyi BMT-yə sıçradı: Məsələ nədir

Çin cümə günü Yaponiyanın Baş Naziri Sanae Taykaçinin Tayvanla bağlı son şərhləri üzərində Tokiyo ilə olan mübahisəsini Birləşmiş Millətlər Təşkilatına daşıdı. Bu hadisə Şərqi Asiya qonşuları arasında gərginliyi daha da dərinləşdirdi və iki ölkə arasındakı əlaqələr 2023-cü ildən bəri ən aşağı səviyyəyə düşdü. Çinin BMT-dəki daimi nümayəndəsi Fu Conq cümə günü təşkilatın Baş Katibi Antonio Quterreşə ünvanladığı məktubda qeyd edib: “Əgər Yaponiya boğaz boyunca vəziyyətə silahlı müdaxilə etməyə cəsarət etsə, bu, təcavüz aktı olacaqdır.” O, materik Çini özünüidarə edən Tayvandan ayıran boğazı nəzərdə tuturdu. Pekin Tayvanı öz ərazisi hesab edir və onu zorla ələ keçirmək ehtimalını istisna etmir. Diplomatik mübahisə noyabr ayının əvvəlində, oktyabrda vəzifəyə başlayan Taykaçinin Çinin Tayvana hipotetik hücumuna Yaponiyanın necə cavab verəcəyi barədə şərhlər verməsi ilə başlamışdı. Bu şərhlər Pekini qəzəbləndirdi və Çin onların geri götürülməsini tələb etsə də, Yaponiya Baş Naziri bunu etmədi. Lakin mübahisə indi sürətlə hər iki tərəfdən biznesləri əhatə edən ticarət müharibəsinə çevrilib və iki ölkə arasında uzun müddətdir ki, gərginlik mənbəyi olan mübahisəli ərazi üzərində təhlükəsizlik gərginliyini dərinləşdirib. Mübahisə haqqında bildiklərimiz bunlardır:

Yaponiya Baş Naziri Tayvan haqqında nə dedi?

Tayvanın uzunmüddətli tərəfdarı olan Taykaçi, noyabrın 7-də parlamentdə çıxışı zamanı Çinin Tayvana qarşı dəniz blokadası və ya digər hərbi addımlarının Yaponiyanın hərbi cavabına səbəb ola biləcəyini bildirmişdi. Bu cavab qeyri-adi idi və Taykaçi, əvvəlki sələflərindən bir neçə addım irəli getmiş kimi görünürdü. Çünki sələfləri yalnız keçmişdə Tayvana qarşı Çin təhlükəsi ilə bağlı narahatlıq ifadə etmiş, lakin heç vaxt cavabdan bəhs etməmişdilər. Taykaçi Yaponiya parlamentində, müxalifət deputatının ilk sorğu-sualına cavab olaraq bildirib: “Əgər bu, hərbi gəmilərin və hərbi əməliyyatların istifadəsini nəzərdə tutursa, şübhəsiz ki, həyati təhlükə yaradan vəziyyətə çevrilə bilər.” Bu açıqlama dərhal Çinin xarici işlər və müdafiə nazirliklərinin etirazına səbəb oldu və onlar şərhlərin geri çəkilməsini tələb etdilər. Bir gün sonra Çinin Osaka şəhərindəki baş konsulu Xue Jian, şərhləri tənqid etdi və indi silinmiş X platformasındakı yazısında təhdid dolu ifadələr işlətdi: “Başımıza qaxınc olunan o çirkli boynu tərəddüd etmədən kəsməkdən başqa seçimimiz yoxdur. Hazırsınızmı?” Xue-nin bu yazısı Yaponiyada da qəzəbə səbəb oldu və bəzi rəsmilər diplomatın ölkədən qovulmasını tələb etməyə başladılar. Yaponiyanın Nazirlər Kabinetinin Baş Katibi Minoru Kihara, Xue-nin X mesajının “həddindən artıq yersiz” olduğunu bildirərək Pekinə etiraz etdi və Çini izahat verməyə çağırdı. Yaponiyanın Xarici İşlər Nazirliyi də yazının silinməsini tələb etdi. Çinli rəsmilər isə şərhlərin şəxsi mövqedən irəli gəldiyini müdafiə etdilər. Noyabrın 14-də Çinin Xarici İşlər Nazirliyi Yaponiya səfirini çağıraraq Yaponiyanın Tayvana müdaxilə edəcəyi təqdirdə “dağıdıcı məğlubiyyət”lə üzləşəcəyi barədə xəbərdarlıq etdi. Növbəti gün Yaponiyanın Xarici İşlər Nazirliyi də baş konsulun yazısından şikayət etmək üçün Çin səfirini çağırdı. Taykaçi mübahisəli açıqlamasından üç gün sonra parlamentə gələcəkdə xüsusi ssenarilər haqqında danışmaqdan çəkinəcəyini desə də, şərhlərini geri çəkməkdən imtina etdi.

Gərginliklər necə artdı?

Məsələ bir növ ticarət müharibəsinə çevrildi. Noyabrın 14-də Çin Yaponiya üçün səyahət xəbərdarlığı yayımlayaraq ölkənin turizm sektorunu hədəf aldı. Bu ilin yanvar-sentyabr ayları arasında Yaponiya 7,5 milyon Çinli turisti qəbul etmişdi. Noyabrın 15-də üç Çin aviaşirkəti Yaponiyaya planlaşdırılan reyslər üçün pul geri ödəmələri və ya pulsuz dəyişikliklər təklif etdi. Çinin Təhsil Nazirliyi də Yaponiyanın təhsil sektorunu hədəf alaraq orada olan və ya Yaponiyada təhsil almağı planlaşdıran Çinli tələbələrə son zamanlar Çinlilərə qarşı törədilən cinayətlər barədə xəbərdarlıq etdi. Həm Çin, həm də Yaponiya son aylarda bir-birlərinin vətəndaşlarına qarşı ksenofobiya qorxusuna səbəb olan hücumlar qeydə alıb, lakin bu hücumların əlaqəli olub-olmadığı qeyri-müəyyəndir. Ərazi mübahisələri ətrafında da gərginliklər artır. Keçən bazar günü Çin sahil mühafizəsi, hər iki ölkənin iddia etdiyi yaşayış olmayan adalar qrupu ətrafındakı Şərqi Çin Dənizi sularında patrul xidməti apardığını elan etdi. Yaponiya bu adaları Senkaku adaları, Pekin isə Diaoyu adaları adlandırır. Buna cavab olaraq Yaponiya, dörd Çin sahil mühafizə gəmisinin Yaponiya ərazi sularının qısa “pozuntusunu” pislədi. Son bir həftədə Çin hakimiyyəti ən azı iki Yapon filminin nümayişini dayandırdı və Yapon dəniz məhsullarını qadağan etdi. Daha sonra, cümə axşamı, Çin noyabrın sonunda keçirilməsi planlaşdırılan Yaponiya və Cənubi Koreya mədəniyyət nazirlərinin üçtərəfli görüşünü təxirə saldı.

"Müqavimət simvolu"

Noyabrın 18-də hər iki tərəfin diplomatları narazılıqların ifadə edildiyi danışıqlar üçün Pekində görüşdü. Çinin yüksək səviyyəli rəsmisi Liu Cinsong, 1919-cu ildə Yaponiya imperializminə qarşı Çin tələbələrinin üsyanı ilə əlaqəli olan beş düyməli yaxasız kostyum geyməyi seçdi. Yaponiya mediası kostyum seçimini “müqavimət simvolu” adlandırdı. Onlar həmçinin görüşdən sonra Liu-nun əlləri cibində görünən video və şəkillərinə diqqət çəkərək, bu jestin rəsmi şəraitdə adətən hörmətsizlik kimi qəbul edildiyini bildirdilər. Pekin görüşü gərginliyi azaltmadı və çətin vəziyyətin həllinə dair heç bir əlamət görünmür: Çin nümayəndələri şərhlərin geri çəkilməsini tələb etsə də, Yaponiya diplomatları Taykaçinin açıqlamalarının Yaponiyanın mövqeyinə uyğun olduğunu bildirdilər.

Çin-Yaponiya gərginliklərinin tarixi nədir?

Bu, uzun və xüsusilə Çin üçün ağrılı bir hekayədir. Birinci Çin-Yaponiya müharibəsindən (1894-95) sonra İmperial Yaponiya Çinin əhəmiyyətli hissələrini işğal etdi, Tayvanı ələ keçirdi və Koreyanı zorla ilhaq etdi. 1937-ci ildə Yaponiya İkinci Çin-Yaponiya müharibəsi zamanı Çinə qarşı genişmiqyaslı işğala başladı. Güclü Çin müqavimətinə baxmayaraq, Yaponiya şərqi və cənubi Çinin bəzi hissələrini işğal edərək kukla hökumətləri yaratdı və onlara nəzarət etdi. Yaponiya İmperiyasının 1945-ci ildə İkinci Dünya müharibəsində məğlubiyyəti onun genişlənmə cəhdinə son qoydu. 1949-cu ildə Çin Kommunist Partiyası Kuomintanqla davam edən və lider Çan Kayşi ilə birlikdə paralel hökumət qurmaq üçün Tayvana qaçan vətəndaş müharibəsində qalib gəldi. Lakin 1972-ci ilə qədər Yaponiya Tayvanı rəsmi olaraq “Çin” kimi tanıdı. 1972-ci ildə Yaponiya nəhayət Çin Xalq Respublikasını tanıdı və “vahid Çin prinsipi” ilə razılaşaraq Tayvanla rəsmi diplomatik əlaqələri kəsdi. Buna baxmayaraq, Yaponiya Tayvanla, o cümlədən ticarət yolu ilə möhkəm qeyri-rəsmi əlaqələri qorudu. Yaponiya həmçinin, Tokionun Çinin Tayvana hücum edəcəyi təqdirdə necə cavab verəcəyi barədə “strateji qeyri-müəyyənlik” siyasəti yürüdür – bu, Pekini və dünyanın qalan hissəsini hərbi müdaxilə edib-etməyəcəyi barədə təxminlər qarşısında buraxmağı hədəfləyən qəsdən ikitərəflilik siyasətidir. Bu mövqe Tayvanın ən güclü müttəfiqi olan Birləşmiş Ştatların siyasətinə bənzəyir.

Çin ilə Yaponiya arasında ticarət nə qədər əhəmiyyətlidir?

Çinin Ticarət Nazirliyinin sözçüsü He Yongqian bu həftəki mütəmadi mətbuat konfransında bildirib ki, Baş Nazir Taykaçinin şərhləri səbəbindən iki ölkə arasında ticarət əlaqələri “ciddi ziyan” görüb. Çin ABŞ-dan sonra Yaponiyanın ikinci ən böyük ixrac bazarıdır. Tokiyo Pekinə əsasən sənaye avadanlıqları, yarımkeçiricilər və avtomobillər satır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Comtrade verilənlər bazasına görə, 2024-cü ildə Çin Yaponiyadan təxminən 125 milyard dollarlıq mal alıb. Yaponiyanın üçüncü ən böyük ixrac bazarı olan Cənubi Koreya isə 2024-cü ildə 46 milyard dollarlıq mal alıb. Çin həm də Yaponiyanın dəniz xiyarlarının əsas alıcısı və ən böyük midye alıcısıdır. Reuters-in məlumatına görə, Yapon firmaları, xüsusilə dəniz məhsulları ixracatçıları, mübahisənin öz bizneslərinə təsirlərindən narahatdırlar. Pekin Yaponiya iqtisadiyyatından o qədər də asılı deyil, lakin Tokiyo Çinin üçüncü ən böyük ticarət tərəfdaşıdır. Çin Yaponiyaya əsasən elektrik avadanlıqları, maşınqayırma məhsulları, geyim və nəqliyyat vasitələri ixrac edir. Trading Economics maliyyə məlumatları vebsaytına görə, Tokiyo 2024-cü ildə Çindən 152 milyard dollarlıq mal alıb. Pekinin ticarətlə cavab verməsi ilk dəfə deyil. 2023-cü ildə Çin, Tokionun Fukuşima nüvə stansiyasından radioaktiv suyu Sakit Okeana buraxmasından sonra bütün Yapon qida idxalına qadağa qoydu. BMT-nin atom enerjisi agentliyi axıdmanın təhlükəsiz olduğunu qiymətləndirsə də, Pekin bu addıma qarşı çıxmışdı. Həmin qadağa Taykaçinin mübahisəli şərhlərini verdiyi noyabrın 7-də ləğv edilmişdi. 2010-cu ildə Çin mübahisəli Senkaku/Diaoyu adaları yaxınlığında Çinli bir balıqçı kapitanının həbs edilməsindən sonra Yaponiyaya nadir torpaq minerallarının ixracını yeddi həftə müddətinə dayandırmışdı.

24 saat