Tramp razılaşması Rusiya və İranı Cənubi Qafqazdan sıxışdırır

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, mərhum atası və

sələfi Heydər Əliyev və onların ən yaxın siyasi müttəfiqlərindən bəziləri Naxçıvandan idi. Ermənistan, İran və Türkiyə arasında yerləşən bu kiçik, dağlıq və azinkişaf etmiş Azərbaycan ərazisinin adı strateji Cənubi Qafqaz regionundan kənardakılara çox tanış gəlməyə bilər. Lakin ABŞ prezidenti Donald Trampın cümə günü Azərbaycan və Ermənistan liderlərini Ağ Evdə qəbul etdiyi zirvə görüşündən sonra Naxçıvanın adı və geosiyasi əhəmiyyəti yenidən gündəmə gəldi. Azərbaycan prezidenti Əliyev və Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan Dağlıq Qarabağ üzərində onilliklərdir davam edən münaqişəyə son qoymaq üçün ilkin sülh sazişi imzaladılar. 1990-cı illərin əvvəllərində Dağlıq Qarabağ regionunda yaşayan etnik ermənilər, minlərlə insanın həlak olduğu və yüz minlərlə insanın didərgin düşdüyü müharibədən sonra neftlə zəngin Azərbaycandan ayrıldılar. Moskva 1994-cü ildə atəşkəsə vasitəçilik etdi, resurs qıtlığı çəkən Ermənistanda iki hərbi baza saxlayaraq ona ucuz enerji tədarük etdi, eyni zamanda Azərbaycana silah satdı. Münaqişə birbaşa Naxçıvanı əhatə etməsə də, Azərbaycanın əsas hissəsi ilə 40 km (25 mil) uzunluğunda logistik "göbək bağı" olan, baxımsız yol və paslanmış dəmir yolu xəttindən ibarət Zəngəzur Dəhlizini kəsmişdi. Ekklava çatmağın yeganə yolu hava yolu və ya İran üzərindən saatlarla davam edən çətin tranzit yolu idi. Onun hakimiyyəti, qanunları və həyat tərzləri əsas ərazinin qaydaları ilə tez-tez ziddiyyət təşkil edərək, buranı şəxsi mülk kimi idarə edirdi. 2020-ci ildə Dağlıq Qarabağ üzərindəki müharibədə qələbə qazandıqdan və üç il sonra ona nəzarəti bərpa etdikdən sonra Bakı, Zəngəzur Dəhlizinin bərpasına can atır, onun ekstraterritoriallığını tələb edir və hətta hərbi güc tətbiqini düşünür.

Regionda yeni reallıq

Səbəblər Əliyevin ata yurduna çıxışın bərpasından qat-qat üstündür. Bu dəhliz Türkiyə, Azərbaycan və Mərkəzi Asiya arasında nəhəng nəqliyyat qovşağına çevrilə bilər. Bu, Mərkəzi Asiya karbohidrogenlərinin Türkiyəyə və oradan Avropaya axınını artıra, regional iqtisadiyyatı gücləndirə bilər – eyni zamanda Rusiyanın Gürcüstanı da əhatə edən regiondakı iki əsrlik hökmranlığını dəyişdirə bilər. Ermənistan, güclənmiş Türkiyə-Azərbaycan tandeminə təhlükə törətməkdən ehtiyat edərək, Azərbaycanın dəhlizə çıxışına icazə verməkdə tərəddüd edirdi. Lakin cümə günü ABŞ prezidenti Tramp bu çətin düyünü açdı və Bakıda yerləşən “Minval Politika” onlayn jurnalının baş redaktoru Emil Mustafayevin sözlərinə görə, onun rolu “mahiyyət etibarı ilə regionda yeni bir reallığı bərqərar edir”. O, Al Jazeera-ya bildirib ki, “bu, Cənubi Qafqazın təhlükəsizlik memarlığında və nəqliyyat logistikasında ciddi bir dəyişiklikdir”. Ağ Evdə olarkən Əliyev və Paşinyan Trampı tərifləyərək onu Nobel Sülh Mükafatına namizəd göstərdilər. Region üzrə ekspert Andrey Kazantsev Al Jazeera-ya deyib ki, “onların Vaşinqtonda necə ünsiyyət qurulacağını bilmələri məni güldürdü”. Onlar həmçinin Zəngəzur Dəhlizini Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Yolu (TRİPP) adlandıraraq və Vaşinqtona 99 ilə qədər müddətə eksklüziv inkişaf hüquqları ilə icarəyə verərək Trampı təriflədilər. Trampın sevimli daşınmaz əmlak sövdələşmələrindən birinə bənzəyən bu hadisə əslində tektonik bir dəyişiklikdən xəbər verir. Kazantsev deyib: “Trampın administrasiyası həqiqətən də uzun müddətdir gözlənilən geosiyasi dönüş nöqtəsini tez tapdı”. Asiyada və Şərqi Avropada “Kəmər və Yol Təşəbbüsü”nü irəli sürən Çin buna “bitərəf” qala bilər, Ermənistanda iki hərbi bazası olan Rusiya isə “ən azı, ictimai şəkildə buna məhəl qoymaya bilər”. “Lakin İran üçün bu, əsl zərbədir.”

Vaşinqtonun təsirinin artması

Ukraynalı siyasi analitik Aleksey Kuşçunun sözlərinə görə, TRİPP-i qorumaq üçün Vaşinqton özəl hərbi şirkətdən istifadə edə bilər – və nəticədə Ermənistanı formal olaraq qoruyan, lakin əslində İrana nəzarət edən bir hərbi baza inşa edə bilər. O deyib: “Bu, İrana daha çox potensial təzyiq və ABŞ neft şirkətlərinin 1990-cı illərdə əhəmiyyətli sərmayələr etdiyi resurslarla zəngin Xəzər regionunda Vaşinqtonun təsirinin artması deməkdir”. Moskva da çox şey itirmək üzrədir. Londondakı Central Asia Due Diligence analitik mərkəzinin rəhbəri Alisher İlhamov deyib: “Nə qədər paradoksal səslənsə də, Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh nizamlanmasında və sonuncunun Naxçıvana çıxış probleminin həllində həlledici faktor Moskva olub və hələ də elədir”. O, Al Jazeera-ya bildirib: “Hər iki tərəfin yaxınlaşmasında əsas motivlərdən biri Moskvanın təsirindən, onun üzərlərinə qoyduğu sülhməramlı rolundan qurtulmaq istəyidir”. İlhamov qeyd edib ki, yeni saziş “Moskvanın Cənubi Qafqazda sülhməramlı və sülh nizamlanmasında vasitəçi rolunun nə qədər qondarma olduğunu vurğulayır”. Lakin razılaşma hələ “daşlaşmayıb” və Böyük Britaniyadakı Ekseter Universitetindən Kevork Oskanianın fikrincə, Trampın ev sahibliyi etdiyi zirvə görüşü “erkən nikbinlik yaratdı”. O, Al Jazeera-ya deyib ki, bu nikbinlik “realizmlə və tarixi presedentlə mülayimləşdirilməlidir, çünki bir çox sülh prosesi ümidverici başlanğıclara baxmayaraq uğursuzluqla nəticələnib”.

Hələ bağlanmamış razılaşma

İllik 5 milyard dollarlıq müdafiə xərcləri Yerevanın borca bürünmüş bütün dövlət büdcəsini aşan Bakı, Ermənistanın ərazi bütövlüyünü təsdiqləsə də, onun 200 kvadrat kilometrə (77 kvadrat mil) yaxın torpaq sahəsindən geri çəkilmədi. Oskanian bildirib ki, TRİPP-in konsepsiyası Bakının dəhlizin ekstraterritoriallığı tələbindən qaçaraq, suverenliyi strateji çıxışla balanslaşdırır. Lakin Vaşinqtonun təşəbbüslərinin “prinsipial müdaxilə, yoxsa fürsətçi geosiyasət” olması ilə bağlı suallar da var. Birbaşa qarşıdurma olmasa belə, Moskva və Tehran razılaşmanı pozmağa cəhd edə bilər. Oskanian deyib: “Onların könülsüz razılığı vacibdir – lakin heç də təminatlı deyil”. İran şənbə günü hədələyib ki, TRİPP “Trampın muzdlularına giriş qapısı olmayacaq – o, onların məzarı olacaq”. Oskanianın sözlərinə görə, Ermənistan Dağlıq Qarabağın itirilməsi və Paşinyanın Erməni Apostol Kilsəsi ilə münaqişəsi səbəbindən “qütbləşmiş” bir demokratiyadır. Sülh sazişini yekunlaşdırmaq üçün Paşinyan Ermənistan konstitusiyasına Dağlıq Qarabağla “birləşməni” nəzərdə tutan dəyişikliklər etmək üçün referendum keçirməli – və 2026-cı il parlament seçkilərində qalib gəlməlidir. Buna görə də, Trampın razılaşmasının uğuru Cənubi Qafqaz siyasətinin bir çox incəliklərindən asılıdır – və Qərb “yalnız geosiyasətlə deyil, incəliklərlə məşğul olmalıdır,” – Oskanian sözlərini yekunlaşdırıb.

24 saat