Yeni Hindistan-Çin yaxınlaşması Asiyada ticarəti formalaşdırıb ABŞ-a zərər verə bilərmi

Yeni Dehli, Hindistan – Beş il əvvəl ABŞ prezidenti Donald Tramp Hindistanda qarşılanırdı və Çin buna etiraz edirdi.

2020-ci ilin fevralında ABŞ prezidenti kimi Hindistana ilk səfəri zamanı Tramp Ahmedabadda “Namaste Tramp!” adlı kütləvi mitinqdə çıxış etdi. Həmin vaxt ikitərəfli əlaqələr və ticarət sürətlə inkişaf edir, Amerika liderinin Baş nazir Narendra Modi ilə şəxsi səmimiyyəti ictimaiyyətə nümayiş etdirilirdi.

Həmin ilin iyun ayına qədər isə Çinlə əlaqələr tamamilə pozuldu: Ladakh bölgəsindəki Qalvan Vadisində Çin qoşunları ilə toqquşmalarda 20 Hindistan əsgəri həlak oldu. Hindistan TikTok da daxil olmaqla 200-dən çox Çin tətbiqini qadağan etdi, Hindistan və Çin qoşunları mübahisəli sərhədləri boyunca göz-gözə qarşıdurmaya girdi. Yeni Dehli həmçinin ABŞ və Yaponiya, Avstraliyanın da daxil olduğu, rəsmi olaraq Kvadrilateral Təhlükəsizlik Dialoqu olan "Quad" qruplaşması ilə müdafiə və strateji əməkdaşlığı genişləndirdi.

Bu ilin may ayında Pakistanın Hindistan idarəçiliyindəki Kəşmirdəki ölümcül hücumdan sonra Hindistanla dördgünlük müharibə zamanı Çin müdafiə sistemlərindən istifadə etməsindən sonra Hindistan Çini özünün əsas rəqibi kimi qəbul edirdi.

Lakin ABŞ prezidenti Trampın, xüsusilə Hindistana qarşı başlatdığı ABŞ tarifləri müharibələri – Hindistanın idxalatına 50 faiz rüsum tətbiq edilmişdi – və sürətli geosiyasi dəyişikliklər Yeni Dehlinin Pekinlə əlaqələrində yumşalmaya səbəb olmuşdu.

Bu arada, siyasi analitiklərin fikrincə, ABŞ prezidenti Trampın rəhbərliyi altında Ağ Ev dünyanın əhalisinin 60 faizindən çoxunun yaşadığı Asiyadakı təsirinin əsasını təşkil edən on illərlə qazanılmış diplomatik və strateji nailiyyətləri ləğv edir.

"Əjdaha-Fil tanqosu"

Bu həftənin əvvəlində Baş nazir Modi Çinin ali diplomatı, Xarici İşlər Naziri Vanq Yi ilə görüşdü. O, “qarşılıqlı maraqlara və həssaslıqlara hörməti”, həmçinin ikitərəfli əlaqələrdə “sabit irəliləyişi” yüksək qiymətləndirdi.

Yeni Dehliyə iki günlük səfəri zamanı Vanq həmçinin Hindistanın Xarici İşlər Naziri S. Cayşankar və Milli Təhlükəsizlik Müşaviri Acit Doval ilə görüşərək iki ölkənin Himalay dağlarındakı mübahisəli sərhədini müzakirə etdi.

Çin Xarici İşlər Nazirliyi ölkələrin “sabit inkişaf trayektoriyasına” girdiyini və “bir-birinə etibar etməli və dəstəkləməli” olduğunu bildirdi. Görüşlərdə hər iki tərəf etimad quruculuğu tədbirlərini elan etdi: birbaşa uçuşların bərpası, viza prosedurlarının asanlaşdırılması və sərhəd ticarətinin asanlaşdırılması. İyun ayında Pekin Hindistandan gələn zəvvarlara Tibetdəki müqəddəs yerləri ziyarət etməyə icazə verdi. İki ölkə həmçinin uzun müddətdir mübahisəli olan sərhədlərinin bəzi hissələri ilə bağlı “erkən nəticə” razılaşmasını araşdırmağa razılaşdı ki, bu da 1962-ci ildə apardıqları müharibə də daxil olmaqla, onlar arasında tarixi gərginliklərin ən böyük mənbəyidir.

Modi həmçinin Çin prezidenti Si Cinpinqin bu ayın sonunda Tianjində keçiriləcək Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının zirvə görüşünə — bir çox analitikin ABŞ-ın Asiyadakı təsirinə qarşı yönəldiyini düşündüyü, Çin və Rusiyanın başçılıq etdiyi regional qruplaşmaya — dəvətini rəsmi olaraq qəbul etdi. Bu, Modinin yeddi ildən çox müddətdə Çinə ilk səfəri olacaq.

“Son illərdə yaşadığımız uğursuzluqlar iki ölkəmizin xalqlarının maraqlarına uyğun deyildi. Sərhədlərdə bərpa olunan sabitliyi görməkdən məmnunuq,” Vanq bazar ertəsi Qalvan toqquşmalarına istinad edərək dedi ki, bu toqquşmalarda dörd Çin əsgəri də həlak olmuşdu.

Bu ilin əvvəlində Prezident Si Çin-Hindistan əlaqələrinin “Əjdaha-Fil tanqosu” formasını alması üçün çağırış etmişdi ki, bu da iki Asiya nəhənginin emblemi kimi tez-tez görünən heyvanlara işarədir.

Tayvan-Asiya Mübadilə Fondunda tədqiqatçı Sana Haşmi Əl-Cəzirəyə bildirib ki, Hindistan və Çin arasında gərginlikləri və fərqləri minimuma endirmək səyləri bir müddətdir davam edir.

Keçən oktyabrda Modi və Si illərdir, hətta çoxtərəfli forumlarda belə, bir-birlərindən qaçdıqdan sonra Rusiyanın Kazan şəhərində görüşərək buzları əritdilər.

“Lakin ABŞ prezidenti Trampın ABŞ tarifləri ilə bağlı siyasəti və Yeni Dehlinin rəqibi Pakistana qarşı əlverişli yanaşması Hindistanı Çin də daxil olmaqla, rəqiblərin sayını azaltmaqdan başqa çarə qoymayıb,” o qeyd etdi.

ABŞ bu il Pakistan ordusu başçısı Asim Muniri iki dəfə, o cümlədən Ağ Evdə Trampla misilsiz bir görüş üçün qəbul etmişdi. ABŞ prezidenti həmçinin Hindistanın Vaşinqtonun vasitəçi rolunu inkar etməsinə baxmayaraq, may ayında Hindistan və Pakistan arasında döyüşləri bitirən atəşkəsə özünün vasitəçilik etdiyini dəfələrlə iddia etmişdi.

“Pekin üçün bu yaxınlaşma (Hindistana qarşı) əsasən taktiki görünür, Yeni Dehli üçün isə qeyri-müəyyənlik və dəyişən geosiyasi mənzərədən qaynaqlanır,” Haşmi bildirdi.

Trampın Çini təcrid etməyə çalışdığına dair görünən əlamətlər olmasa da, Haşmi Ağ Evin “əsas strateji tərəfdaş olan Hindistanı təcrid etməyə çalışdığını” söylədi.

ABŞ prezidenti Tramp Rus neftinin idxalını davam etdirməsini əsas gətirərək Hindistan mallarına əlavə 25 faiz tarif – başqa 25 faizin üzərinə – tətbiq etmişdi. Rus xam neftinin ən böyük alıcısı olan Çinə isə belə tariflər tətbiq etməmişdi.

Ticarət iqtisadçısı Bisvacit Dhar ABŞ prezidenti Trampın ABŞ tariflərinin Asiyada yenidən sıralanmaya səbəb olduğunu bildirdi. “Hindistan-Çin əlaqələrində inkişaf tempi son bir neçə ayda əlbəttə sürətlənmişdi,” o dedi.

“Əlaqələrdə həqiqi bir dəyişiklik var görünür ki, bu da davamlıdır,” o əlavə etdi.

Asiya ticarət bloku?

Siyasi və iqtisadi ekspertlər həmçinin qeyd etdilər ki, əgər Hindistan-Çin əlaqələri daha da yaxınlaşsa, bu, hər iki ölkə üçün ABŞ tariflərinin zərbəsini yumşalda bilər.

Vaşinqtonun Hindistanın əsas ixracatına maneələr yaratması ilə Çin bazarlarına çıxış, daha rəvan sərhədaşırı ticarət və birgə təchizat zənciri şəbəkələri Yeni Dehliyə ABŞ bazarına asılılığını azaltmağa kömək edəcək.

2024-25-ci maliyyə ilində Hindistan Çinlə 99.2 milyard dollarlıq ticarət kəsiri qeydə aldı ki, bu da elektron malların idxalındakı kəskin artımla əsaslandırılır. Pekin ABŞ-dan sonra Hindistanın ən böyük ticarət tərəfdaşıdır – lakin Hindistanın Çinlə ticarət kəsiri ABŞ ilə olduğundan təxminən iki dəfə çoxdur.

Tayvan-Asiya Mübadilə Fondundan Haşmi bildirib ki, Çin Hindistanı özünə cəlb etməyə çalışır və Hindistan malları üçün daha geniş bazar çıxışı təmin edəcəyini göstərib. “Bu, Hindistana ABŞ prezidenti Trampın tariflərindən bir qədər rahatlıq təklif edə bilər və strateji və iqtisadi zəifliklərin təsirini azalda, həmçinin Hindistanın hazırda Çinlə olan əhəmiyyətli ticarət balanssızlığını azaltmağa kömək edə bilər,” o dedi.

Çin üçün Hindistanı öz tərəfinə çəkmək, Asiya-Sakit Okean regionundakı təsiri üçün böyük strateji qazanc olacaq, Haşmi qeyd etdi. “Yeni Dehli ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi Hind-Sakit Okean strategiyasının əsas sütunu olmuşdu, buna görə də Hindistanla daha sıx əlaqələr Çinə ABŞ-dan fərqli olaraq, özünün etibarlı iqtisadi və təhlükəsizlik tərəfdaşı olduğunu nümayiş etdirməyə imkan verəcək,” o əlavə etdi.

Sinqapur Milli Universitetinin Cənubi Asiya Tədqiqatları İnstitutunda qonaq tədqiqatçı İvan Lidarev, Hindistan və Çinin hər ikisinin gərgin münasibətləri səbəbindən geostrateji cəhətdən çox şey itirdiklərini bildirdi.

“Çin Hindistanı ABŞ-a çox yaxınlaşdırdığını başa düşdü, Yeni Dehli isə ABŞ ilə sıx əlaqələrinin indi ona böyük ölçüdə baha başa gəldiyini dərk edir,” o qeyd etdi.

Lidarev bildirdi ki, Hindistan-Çin əlaqələrinin yaxınlaşması Vaşinqtondan müstəqil, Asiya liderliyində ticarət blokları üçün daha geniş imkanlar yaradır və Hindistan ilə Çin arasında ikitərəfli ticarətdə artım ola bilər.

Lakin Haşmi, Hindistan və Çinin nə qədər sıx əməkdaşlıq edə biləcəyinə dair daxili məhdudiyyətlərə işarə etdi. Hindistan, bir çox digər ölkələr kimi, hər hansı bir mənbədən həddindən artıq asılılığı azaltmaqla təchizat zəncirlərini risklərdən azad etməyə çalışırdı. O qeyd etdi ki, bu, “Çinə artan asılılığa güclü bir cavab olmadan təsirsiz qalır”. Hindistan üçün isə “bu çətinlik yeni ABŞ tarifləri ilə daha da dərinləşib”.

“Əlaqələrdəki yumşalma ikitərəfli əlaqələri normallaşdırmağa kömək edə bilər, lakin rəqabət və münaqişə davam edəcəyi üçün onları dəyişdirməsi ehtimalı azdır,” o, Əl-Cəzirəyə dedi. “[Və] ölkələr ABŞ prezidenti Trampın tarifləri fonunda Pekinlə iqtisadi əlaqələri normallaşdırmağa tələsdiyi üçün Çindən qlobal ticarət asılılığı davam edəcək.”

Quad, kəsiksiz

Corc V. Buşun prezidentliyi dövründən bəri Hindistan Vaşinqtonda Çinə qarşı demokratik əks-çəki kimi çərçivələnirdi. Barak Obamanın “Asiyaya yönəliş” siyasəti Yeni Dehliyə Pekinin yüksəlişini tarazlamaqda mərkəzi rol verdi – bu rol ABŞ və Hindistanla yanaşı Yaponiya və Avstraliyanı da əhatə edən Quadın yaradılması ilə daha da gücləndi.

ABŞ üçün Quad, Asiya-Sakit Okean regionu infrastrukturu, təchizat zəncirinin davamlılığı və kritik texnologiyalar üçün milyardlarla dollar yönəltməklə, onun Asiya-Sakit Okean strategiyasının mərkəzi hissəsinə çevrildi. Ekspertlər qeyd etdilər ki, Quad ABŞ-a yalnız rəsmi ittifaqlara arxalanmadan təsirini proyektləşdirməyə, eyni zamanda Yeni Dehlini əməkdaşlıq əsaslı təhlükəsizlik və iqtisadi çərçivəyə daxil etməyə imkan verdi.

Soyuq müharibə dövründən bəri Yeni Dehli strateji muxtariyyətə əsaslanan xarici siyasət yürüdür – o, müəyyən məsələlərdə müxtəlif ölkələrlə əməkdaşlıq edəcək, lakin heç bir hərbi ittifaqa qoşulmayacaq və digər böyük güclərə qarşı ideoloji olaraq bir blokda yer almayacaq.

Buna baxmayaraq, Vaşinqtonda əsas fərziyyə ABŞ-Hindistan əlaqələrinin daha da sıxlaşmasının, Yeni Dehli və Pekin arasında tarixi etibarsızlıqla birlikdə, Hindistanı Çinə qarşı kritik bir sütuna çevirəcəyi idi. Hindistanı bu istiqamətdə saxlamaq üçün ardıcıl ABŞ administrasiyaları Yeni Dehlini yarım əsrdən çox müddətdə Cənubi Asiya millətinə əsas silah tədarükçüsü olan Moskva ilə ənənəvi dostluğuna görə çox təzyiq etməkdən çəkinmişdi. Rusiya-Ukrayna müharibəsi zamanı da bu siyasət davam etdi və ABŞ, hətta, qlobal xam neft qiymətlərini nəzarətdə saxlamaq üçün Qərb ölkələrinin boykot etdiyi Rus neftini almağa Hindistanı təşviq etdi.

İndi ABŞ prezidenti Donald Tramp bu tənliyi alt-üst edir və Hindistanın rəsmi olaraq bir tərəf seçməsini istəyir.

Hindistanın xarici siyasətinə toxunaraq, Ağ Evin Ticarət və İstehsalat üzrə Müşaviri Piter Navarro avqustun 18-də Financial Times qəzetində yazmışdı: “Bayden administrasiyası bu strateji və geosiyasi dəlilikdə əsasən başqa tərəfə baxırdı. ABŞ prezidenti Tramp administrasiyası isə buna qarşı çıxır… Əgər Hindistan ABŞ-ın strateji tərəfdaşı kimi qəbul olunmaq istəyirsə, belə davranmağa başlamalıdır.”

Hindistan rəsmiləri isə Yeni Dehlinin “strateji muxtariyyətindən” imtina etməyəcəyini bildirmişdilər.

Yeni Dehli Cəvahirləl Nehru Universitetinin (JNU) Çinşünaslıq professoru B. R. Dipak, isti Hindistan-Çin əlaqələrinin ABŞ-ın qlobal qurumlarda Çini təcrid etmək cəhdlərini çətinləşdirəcəyini Əl-Cəzirəyə dedi.

Dipak bildirdi ki, “əgər Yeni Dehli inkişafın maliyyələşdirilməsi, çoxtərəfli islahatlar, de-dollarizasiya və ya iqlim dəyişikliyi kimi məsələlərdə Pekinlə daha sıx əlaqə qurarsa, bu, Vaşinqtonun demokratiyaları Çinə qarşı birləşdirmək narrativini zəiflədəcək” və Pekinin alternativ qlobal nizama dair tələblərinə legitimlik qazandıracaq.

Dipak qeyd etdi ki, daha dostyana Pekin-Dehli xətti Quad daxilində Hindistanın açıq şəkildə Çin əleyhinə mövqe tutmaq istəyini azalda bilər, qruplaşmanı açıq Çin əleyhinə bir blok kimi fəaliyyət göstərməkdənsə, Asiya-Sakit Okean regionunda ictimai fayda təmin etmək üçün daha geniş gündəmə doğru istiqamətləndirə bilər.

Sinqapur Milli Universitetindən Lidarev bildirdi ki, Hindistan-Çin əlaqələrinin yaxınlaşması “Quad daxilində qarşılıqlı etimadı və məqsədi zəiflədəcək çətinliklər” yaradacaq.

Buna baxmayaraq, Dipak bildirdi ki, Quadın “strateji əhəmiyyəti”, xüsusilə “dayanıqlı təchizat zəncirləri, inkişaf etməkdə olan texnologiyalar, iqlim əməkdaşlığı və dəniz təhlükəsizliyi kimi ortaq məqsədlər” üzrə toxunulmaz qalacaq.

Haşmi qeyd etdi ki, ABŞ prezidenti Donald Tramp ilk səlahiyyət müddətində Quadı gücləndirməyə böyük diqqət yetirmişdi, lakin indi onun birliyini zəiflədir.

Hazırda Asiya-Sakit Okean regionu ABŞ prezidenti üçün “prioritet görünmür,” o dedi. Lakin bu dəyişərsə, Vaşinqton da dəyişmiş regional mənzərə ilə qarşılaşacaq: Hindistanı hər hansı Çin əleyhinə koalisiyanın bir hissəsi olmağa inandırmaq çətin olacaq.

24 saat